میراث فرهنگی سقز؛ قربانی بی‌توجهی و نبود بودجه
در حالی که هفته میراث فرهنگی (۲۸ اردیبهشت تا ۳ خرداد) در سراسر کشور فرصتی برای معرفی و بزرگداشت هویت تاریخی مناطق مختلف است، در سقز نه تنها خبری از بزرگداشت نیست، بلکه نشانی از حیات و توجه هم دیده نمی‌شود. شهری با بیش از ۱۵۰ اثر ثبت‌شده ملی، در بی‌اعتنایی کامل مسئولان محلی و کشوری نفس‌های آخر را می‌کشد.
سقز با ۱۵۷ اثر تاریخی ثبت‌شده در فهرست میراث ملی، از جمله بناها، تپه‌های باستانی، کتیبه‌ها، اشیای تاریخی و حتی میراث معنوی چون “تکنیک ساخت پنیر کوپه” و بازی سنتی “دامه”، به‌راستی یکی از غنی‌ترین مناطق فرهنگی و تاریخی است. اما واقعیت تلخ این است که میراث فرهنگی این شهر، در حاشیه‌ترین نقطه ممکن قرار دارد؛ نه دیده می‌شود، نه معرفی می‌شود و نه محافظت.
بسیاری از بناهای تاریخی پیش از آنکه حتی به ثبت رسمی برسند، تخریب شده‌اند. نمونه‌اش کاروانسرای تاریخی تاجوانچی که نابود شد، بی‌آنکه فرصتی برای ثبت، مرمت یا حفاظت یابد. آثار ثبت‌شده نیز حال و روز بهتری ندارند؛ اغلب آن‌ها رو به ویرانی‌اند و آنچه به‌عنوان مشکل اصلی مطرح می‌شود، «نبود بودجه» است. همان مشکلی که سال‌هاست همه‌چیز را به حال خود رها کرده و هیچ چشم‌اندازی برای تغییر هم وجود ندارد.
خانه تاریخی کمانگر سال‌هاست در بلاتکلیفی میان مالک خصوصی و اداره میراث فرهنگی در کشمکش است. تنها پروژه‌ای که اندکی پیش رفت موزه‌شهر حمام حاجی صالح بود که با مشقت فراوان برپا شد، اما حالا همان موزه هم نیرویی برای اداره ندارد؛ چون تنها کارمند آن، سرباز امریه‌ای است که فقط در ساعات اداری حاضر است. در حالی که بیشتر بازدیدها معمولاً در ساعات عصر انجام می‌شود.
در شهر سقز، جایی که باستان‌شناسان تنها در سال‌های اخیر موفق به حفاری گورستانی متعلق به عصر مفرغ و بخشی از قلعه تاریخی “کۆشکەڵە” شده‌اند، نتایج این کاوش‌ها کماکان در اختیار افکار عمومی قرار داده نشده است.
به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی سقز، مردم نگاه بهتری نسبت به گذشته و به آثار تاریخی دارند و این را می‌توان در کاهش حفاری‌های غیرمجاز دید. اما نگاه مسئولان تغییری نکرده است. اولویت آن‌ها همچنان آب، برق، اشتغال و مسائل روزمره است و میراث فرهنگی هیچ‌گاه به فهرست دغدغه‌های جدی‌شان راه پیدا نکرده است که البته بی‌راه هم نیست.
با این حال، پرسش جدی اینجاست که مسئولیت چه کسانی است که این وضعیت را تغییر دهند؟
در این راستا ضرورت دارد نماینده مجلس نقش مطالبه‌گرانه‌تری از وزارتخانه میراث فرهنگی داشته باشد و با پیگیری و لابی‌گری‌های لازم سهمی از بودجه‌های ملی برای نجات میراث سقز جذب کند. مدیرکل میراث فرهنگی استان کردستان باید با حضور مؤثرتر در کمیته برنامه‌ریزی استان، نیازهای فوری شهرستان‌هایی مانند سقز را به‌درستی طرح و دفاع کند. فرماندار سقز و همچنین رئیس میراث فرهنگی شهرستان سقز نیز در سطح شهرستانی باید در کمیته‌های تصمیم‌گیری مانند برنامه‌ریزی، از سهم شهر در حوزه میراث با جدیت بیشتری دفاع کنند. غیبت این سه ضلع در عرصه عمل، دلیل اصلی وضعیت کنونی است.
واقعیت اما دردناک‌تر از این‌هاست. در همین هفته‌ای که به نام میراث فرهنگی نام‌گذاری شده، نه تنها برنامه‌ای برای معرفی یا پاسداشت آثار تاریخی سقز برگزار نشد، بلکه حتی فرمانداری هم که در مناسبت‌های مختلف، بیانیه تبریک صادر می‌کند، میراث فرهنگی را فراموش کرده است.
در این میان اما فرصت‌هایی هنوز وجود دارد. محمدابراهیم زارعی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور و چهره‌ای آشنا برای کردستان، پیش‌تر مدیرکل میراث فرهنگی این استان بوده و با مسائل، ظرفیت‌ها و دردهای این منطقه به‌خوبی آشناست. او می‌تواند با لابی مؤثر و پیگیری ساختاری، نقشی حیاتی در بهبود وضعیت ایفا کند. اما این نیاز به مطالبه‌گری جدی از سوی نمایندگان و مدیران محلی دارد.
اگر امروز، نماینده، فرماندار و مدیرکل به وظایف خود عمل نکنند، فردا برای نجات چیزی باقی نخواهد ماند. تاریخ را نمی‌توان بازسازی کرد؛ اگر امروز فراموش شود، فردا دیگر وجود نخواهد داشت.
