خان “زنده به گور شده سقز در کوهستان “
✍️ محمد امینیان| پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی
میرزا شکرالله سنندجی در کتاب “تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان” که در دوره قاجار و در سال ۱۳۱۹ هجری قمری برابر با سال ۱۲۸۰ هجری شمسی نگارش آن را به پایان رسانده است، در بخش بلوک سقز نوشته است که:
«سقز از جانب غربی به فاصله شش فرسنگ به خاک بانه اتصال دارد و گردنه‌ای در عرض راه سقز به بانه هست و مشهور به گردنه خان است. خان در اینجا مقصود کاروانسراست یعنی گردنه‌ای که کاروانسرا در آن بنا شده. این گردنه خیلی طولانی و ناهموار است و در موقع زمستان برف زیاد می‌گیرد. از سنگ حجره‌ای بزرگ از قدیم ساخته‌اند که در موقع زمستان برای عابرین و کاروان پناهی و آرامگاهی باشد. حالا روبه خرابی نهاده.»
نقشه این خان یا کاروانسرای بین راهی که حدفاصل کێله‌شین و تونل گردنه خان در محدوده شهرستان سقز قرار دارد، توسط محمد یوسف کیانی و ولفرام کلایس در کتاب کاروانسراهای ایران به چاپ رسیده است. اما متاسفانه این اثر باارزش تاریخی در جریان اجرای جاده زیر خاکریزی مدفون شده است.
اگرچه شاید در نگاه اول امیدی به احیای این کاروانسرا نباشد، اما بنا بر تجربه‌ای که در کاروانسرای خواجه نظر جلفا که از شرایط بسیار بدتری برخوردار بود، توسط تیم و همکاران بنده از میراث فرهنگی و با کمک مالی منطقه آزاد، نه تنها کاروانسرا مرمت و احیا شد، بلکه امروزه یکی از آثار زنجیره کاروانسراهای ایرانی به عنوان اثر شاخص جهانی در یونسکو به ثبت رسیده است.
امید به روزی که کاروانسرای گردنه خان پس از مرمت و احیا پیرو قوانین و ضوابط به زنجیره کاروانسراهای جهانی ایران الحاق گردد.
