جایزه «قلم هه‌ژار»: آغازی باشکوه برای افقی نو در ادبیات کوردی
نخستین دوره‌ی جایزه بین‌المللی «قلم هه‌ژار» با معرفی آثار برگزیده و تجلیل از چهره‌های ادبی کورد، در آیینی باشکوه در دانشگاه کردستان برگزار شد. این جایزه که به نام یکی از تاثیرگذارترین شاعران و اندیشمندان کورد، «هه‌ژار»، نام‌گذاری شده، همزمان تحسین فعالان فرهنگی را برانگیخت و بحث‌هایی تازه درباره مرزهای ادبیات کوردی و جایگاه نمادهای فرهنگی را دامن زد.
نخستین دوره جایزه ادبی «قلم هه‌ژار» شامگاه پنج‌شنبه هشتم خرداد ۱۴۰۴ در دانشگاه کردستان برگزار شد؛ رویدادی که با معرفی ۶ اثر برجسته در حوزه‌های مختلف زبان، ادبیات و فرهنگ کوردی و دسته‌بندی رمان، تاریخ، فلسفه، نقد ادبی، فرهنگ عمومی و مردم‌شناسی به پایان رسید، اما در واقع آغازی بود بر حرکتی هدفمند در راستای تثبیت جایگاه ادبیات کوردی در سپهر فرهنگی معاصر.
جایزه‌ای در تراز هه‌ژار، نماد زبان و هویت کوردی
این جایزه، نه صرفاً یک فستیوال ادبی، بلکه پاسداشتی از میراث شاعر، مترجم و متفکر برجسته کورد، هه‌ژار (عبدالرحمان شرفکندی) بود که جایگاه ویژه‌ای در ادبیات کوردی دارد. هه‌ژار، چه در شعر، چه در ترجمه قرآن و متون فلسفی، کوشید زبان کوردی را از حاشیه به متن بیاورد. به همین سبب، این جایزه بیش از آن‌که جشنواره‌ای ادبی باشد، نوعی بازخوانی از نقش بی بدیل او در ادبیات کوردی اوست.
برگزیدگان؛ آیینه‌ای از تنوع ادبی و جغرافیایی
آثار برگزیده این دوره در ۶ حوزه‌ی متفاوت، تنوع و پویایی ادبیات کوردی را به نمایش گذاشتند:
- رمان: “که‌وتنی ئاسمانه‌کان” (سقوط آسمان‌ها) نوشته جبار جمال غریب از هەولێر، با نگاهی هستی‌گرایانه، مخاطب را به تماشای تقابل انسان و سرنوشت می‌برد.
- تاریخ: “بووژانه‌وی کورد” (ظهور کُرد) از دکتر اسماعیل شمس، نویسنده پرکار پاوه‌ای ساکن تهران، پژوهشی تحلیلی بر خطوط محو و تحریف‌شده تاریخ کوردها.
- فلسفه: “کۆی به‌رهه‌مه‌کان” (مجموعه آثار) اثر محمد کمال، با تمرکز بر فلسفه هنر و متافیزیک در گفتمان کوردی. پروفسور محمد کمال دانشیار معارف اسلامی مؤسسه آسیا در دانشگاه ملبورن استرالیا است.
- نقد ادبی: “ته‌شه‌یین نه‌زمی” (انفجار نظم) نوشته عبدالرحمن ئاداک، برخوردی زبان‌شکن و ساختارشکن با ادبیات کردی. عبدالرحمن اداک استاد ادبیات کُردی، دانشگاه ماردین ارتوکلو در ترکیه و عضو تحریریه دوفصلنامه پژوهشی مطالعات کُردی است.
- فرهنگ عمومی: “فه‌رهه‌نگی زاره‌کی موکریان” نوشته صلاح‌الدین پایانیانی از مهاباد، مجموعه‌ای ۱۵ جلدی حاصل ۲۰ سال تحقیق میدانی.
- مردم‌شناسی: “فرهنگ قومی شهرها و روستاهای خراسان شمالی” نوشته علی رحمتی، نگاهی مستند و عمیق به میراث کوردهای خراسان. علی رحمتی متولد سال ۴۵ یکی از روستاهای بجنورد است و دکترای تاریخ دارد.
شایستگان تقدیر
از دیگرسو، هیئت داوران جایزه قلم هەژار با معرفی آثار «شایسته تقدیر»، دایره افراد بهره مند از جایزه قلم هەژار را گسترش دادند و به همین دلیل، علاوه بر معرفی شش اثر برتر، از آثار ۳۲ نویسنده با عنوان شایسته تقدیر در ١٤حوزه به شرح زیر تقدیر کردند.
- پژوهش ادبی
در این حوزه از «علی رضا خانی» مولف کتاب «رشنه‌ی وای شه‌ماڵ» و «بهناز دلشاد» به جهت تحلیل شعر شاکه و خان‌مه‌نسوور» جداگانه تقدیر شد. - تصحیح متن
در حوزه تصحیح متن نیز «گنجینه متون ادبی زاگرس» اثر «سیدآرمان حسینی » تقدیر شد. - فولکلور
در حوزه فولکلور دو کتاب «به صورت مشترک» شایسته تقدیر دانسته شد. در این حوزه از « ابراهیم احمدی» صاحب اثر « ڕاسی ناوچەی لەیلاخ » و« کورش امینی» نویسنده «افسانه‌های دیار ما » بصورت مشترک تقدیر شد. - سینما
در حوزه سینما از «خسرو سینا» برای کتاب «هویت فرهنگی و سینمای کُرد» تقدیر شد. - تحلیل سیاسی اجتماعی
- در حوزه تحلیل سیاسی- اجتماعی، داوران جایزه قلم هەژار، اثر«حه‌وته‌وانه» تالیف دکتر صلاح الدین خدیو» از مهاباد را شایسته تقدیر دانست.
- شعر
درحوزه شعر، از بیشترین افراد نسبت به حوزه های دیگر تقدیر شد. در این حوزه از ٧ نفر تجلیل شد. براساس رای داوران، نخست از « رحیم لقمانی» برای کتاب « زامستان و پشکۆی هاوار» و« سعید نجاری» برای کتاب « ده‌سنوێژی شیعر » به صورت مشترک تقدیر شد.
همچنین « علیرضا سپاهی لائین» برای اثر« مینا ماڵ » و« یونس رضایی» برای کتاب «سوێند بە فورات» به صورت مشترک تقدیر شدند. نیز ،« علی الفتی» برای کتاب « ئاڤراندن » و« رئوف محمودپور» صاحب کتاب شعر «شێعرێووەنا پەڕ جە شاری» شایسته تقدیر دانسته شدند. - “چه‌مێ بارانێ” اثر «به‌رکه‌ن به‌ره‌هـ » اثر شعری بود که به تنهایی تندیس و جایزه شعر « شایسته تقدیر» را دریافت کرد.
- تاریخ هنر
در حوزه خلق آثار تاریخ هنر هیات داوران یک اثر را شایسته تقدیر تشخیص داد. از این رو از « میکاییل رحمانی» نویسنده کتاب « تاریخ هنر کردستان » تقدیر کرد. - فرهنگ نویسی
در حوزه فرهنگ نویسی نیز از کتاب «فەرهەنگی ڕوەکناسیی کوردستان» تالیف «ایرج مرادی» تقدیر شد.
دینی عرفانی
در این بخش،« فخرالدین آمیدیان » برای کتاب «ڕاڤه‌ی مه‌سنه‌ویی مه‌وله‌وی» جایزه شایسته تقدیر قلم هەژار را دریافت کرد.- تاریخ
در بخش تاریخ، « کۆی به‌رهه‌مه‌کان » از «کیوان آزاد انور» جایزه شایسته تقدیر قلم هەژار را از آن خود کرد. - تحلیل رمان
در این حوزه، « ذ‌کریا بزدوده» با اثر « بنەماگه‌لی ئه‌ده‌بی چیرۆک » توانست شایسته تقدیر شناخته شود. - ترجمه
در بخش ترجمه دو اثر و شش نویسنده شایسته تقدیر اعلام شدند. نخست از « رضا کریم‌مجاور» برای برگردان کردی به فارسی کتاب «شهر نوازندگان سفید» اثربختیارعلی تجلیل شد. نیز، درهمین بخش، از ابراهیم شادمان، سرگل آرش، میراد میلان، رونیا چالی و بسام مصطفی مشترکا برای برگردان کتاب ۷جلدی«دیرۆکا وێژه‌یا کوردی » اثر « معروف خزنه‌دار» تقدیر شد. - ترجمه کودکان
در حوزه ترجمه کودکان از دو نویسنده به صورت مشترک تجلیل شد. از « زاهد آرامی» به جهت برگردان کتاب« نەقڵەکانی من و بابەم » اثر «ایرج جهانشاهی» و از « لیلا صالحی» برای برگردان کتاب« ماسی کۆڵکەزێڕینە » اثر «مارکوس سیستر». - ئه‌ده‌بی کودکان
بخش ادب کودکان از چهار نفر، دو به دو مشترک به خاطر «مجموعه آثارشان» تقدیر شد. شیلان گیلانی و سمیرا زمانی منفرد مشترکا دربخش ادب کودکان جایزه شایسته تقدیر را دریافت کردند. نیز درهمین بخش، مجموعه آثار یحیی علوی فرد و فرید راژین مشترکا شایسته تقدیر دانسته شدند.
این آثار نه‌تنها گستره‌ی جغرافیایی متنوعی از اقلیم کردستان تا خراسان را پوشش می‌دهند، بلکه از منظر موضوعی نیز عمق و گسترش ادبیات کوردی را به نمایش می‌گذارند.
واکنش‌ها و تحلیل‌ها؛ از تحسین تا پرسش
در کنار تحسین‌هایی که متوجه کیفیت آثار و شکوه برگزاری جشنواره بود، برخی تحلیل‌گران نیز نقدهایی را متوجه ابعاد دیگر این جایزه کردند.
محمدعلی دستمالی، نویسنده و تحلیل‌گر سیاسی-فرهنگی، در یادداشتی با عنوان «هێمن یان هه‌ژار؟ ئەمەیە پرسیار!»، این جشنواره را در دل سیاست‌های فرهنگی رسمی تحلیل کرد و در مقام مقایسه، از عدم وجود جایزه‌ای به نام هێمن (دیگر شاعر بزرگ کورد) سخن گفت. او تأکید کرد که هه‌ژار با تمام ارزش‌هایش، به‌نوعی از سوی ساختارهای رسمی قابل پذیرش‌تر است، در حالی که هێمن به دلیل موضع‌گیری‌های متفاوت‌تر همچنان در حاشیه مانده است. این یادداشت بازتاب‌دهنده‌ی چالشی است میان ادب رسمی و ادب حاشیه و شاید مهم‌تر از آن، تأکیدی بر نیاز به رویدادهایی متنوع‌تر و متکثرتر در حوزه‌ی فرهنگ کوردی باشد.
صدای تازه برای ادبیات کوردی
در تحلیل بهنام امیری، خبرنگار حوزه ادبیات، نیز آمده است: “قلم هه‌ژار تنها یک جشنواره نبود؛ بازتابی بود از آرزوی دیرینه‌ی هم‌صدایی میان نویسندگان کورد که با وجود فاصله‌های جغرافیایی، بر زبان، هویت و انسان تمرکز دارند”.
او از این رویداد به عنوان یک نقطه عطف در انسجام و افق‌بخشی به ادبیات کوردی یاد کرد و افزود: “آثاری که برگزیده شدند، نشانه‌ای اند از گشودگی ادبیات کوردی به تنوع گونه‌ها، نگاه‌ها و جغرافیای گوناگون”.
جایزه ادبی قلم هژار؛ پاسخ به یک مطالبه و یک دغدغه
شهباز محسنی مترجم هم در مطلبی با عنوان جایزه ادبی قلم هه‌ژار؛ پاسخ به یک مطالبه و یک دغدغه نوشت: این تقدیر و بزرگداشت ها را نباید تاکتیک انگاشت بلکه حرکتی‌است رو به جلو در پذیرش تکثر زبان‌ها و فرهنگ‌ها. محسنی اظهار امیدواری کرده که این جشنواره در این روزگار وانفسا، امید و نشاطی ایجاد کند و موجب تشویق نویسندگان به خلق آثار بهتر و مورد نیاز جامعه و رونق کتابخوانی و نقد شود.
حواشی و زیبایی‌های جشنواره
در کنار بخش‌های رسمی و محتوایی، جشنواره ادبی قلم هژار دارای حواشی دل‌نشینی بود که فضای فرهنگی و احساسی مراسم را غنی‌تر کرد:
- تازه‌ترین تصویر از حضور شریف حسین‌پناهی، شاعر نام‌آشنای کوردی، در این رویداد در دانشگاه کردستان، به‌سرعت در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد.
- اجرای آوازی سحرانگیز توسط شهرام ناظری، در حاشیه مراسم و در تالار مولوی دانشگاه کردستان، یکی از لحظات به‌یادماندنی جشنواره بود که تحسین حضار را برانگیخت.
- دیدار دوباره اهالی فرهنگ و ادب در فضایی علمی و صمیمی، حس نوستالژیک و پرانرژی‌ای به جشنواره بخشیده بود؛ تا جایی که بازنشر تصاویر و لحظات این دیدارها در فضای مجازی نیز بازتاب گسترده‌ای داشت و خود به یکی از جذابیت‌های این رویداد بدل شد.
سخن پایانی
نخستین دوره‌ی جایزه بین‌المللی «قلم هه‌ژار»، فراتر از یک رقابت فرهنگی، بازتاب‌دهنده‌ی تحولی مهم در افق‌های فکری، ادبی و هویتی کوردی بود. در جهانی که فرهنگ‌ها و زبان‌های محلی همواره در معرض فراموشی‌اند، چنین رویدادهایی نه فقط جشن بلکه مقاومت‌اند؛ مقاومتی برای حفظ و گسترش زبان و اندیشه‌ای که ریشه در تاریخ و نگاه به آینده دارد.
