کُرد، بومی و ساکن چندهزار ساله آذربایجان است.
✍️اسماعیل شمس
در این یادداشت به نوشته‌های ارمنی و گرجی و رومی درباره سکونت کُردان از دوران باستان در آذربایجان و اران نمی‌پردازم و بحث را از منابع دوران فتوحات اسلامی آغاز می‌کنم که برای همگان قابل دسترس هستند. به نوشته بلاذری در سال ۲۲ قمری والی ساسانی آذربایجان با حذيفه، فرمانده عرب مسلمان صلح كرد و ٨۰۰ هزار درهم به او داد. در برابر آن، حذیفه متعهد شد که مسلمانان، كسی از مردم آذربايجان را نكشند و اسير نكنند و آتشكده‌ای را ويران نسازند و به اكراد بَلاسجان [بلاشگان- دشتی واقع در دو سوی رود ارس و جنوب رود کر] و سبلان و ميان‌رودان [ ناحیه واقع بین رود کر و ارس، نگاه کنید به معجم البلدان یاقوت] تعرض نكنند و مردم شيز را از رقص و انجام آيين هايشان در جشنها باز ندارند (بلاذری، ص۳۴۴). در همین زمان یکی از دروازه‌های بردعه «باب‌الاکراد» نام داشت (اصطخری، ۱۸۳، ۱۸۷) که خود ناظر بر حضور کُردان در این منطقه بود. بردعه در نزدیک شوشی کنونی و همان جایی است که پس از حمله مغول نامش به قره‌باغ تغییر یافت. نام رودخانه ساحل دوین نیز که به ارس می ریخت، «نهرالاکراد» یا رود کُرد بود (بلاذری، ۱۹۹). به نوشته مقدسی، جغرافیدان سدۀ ۴ ق شهر قندریه در نزدیک مراغه توسط کُردها ساخته شده بود. اطراف دریاچۀ اورمیه نیز«وادی کُرد» نامیده می‌شد. ابن حوقل، جغرافیدان سدۀ ۴ ق نیز به سکونت هذبانیان کُرد در اورمیه و مراغه اشاره کرده است.
روادیان و شدادیان کُرد از سدۀ ۴ق دو حکومت کوچک در آذربایجان و اران به مرکزیت تبریز و گنجه ایجاد کردند که تا تهاجم ترکمانان سلجوقی دوام آوردند. نخستین فرمانروای آنان دیسم بن ابراهیم کُردی بود که در سال ۳۲۵ق با بیرون راندن اعراب، بر آذربایجان و اران حاکم شد. پس از قتل او توسط سلاریان دیلمی در سال ۳۴۶ق جانشینانش دیلمیان را از حکومت آذربایجان کنار نهادند و قدرت روادیان را احیا کردند. گروهی دیگر از روادیان به نام شدادیان بر اران حاکم شدند. سکه‌های زیادی از سال ۳۹۳ق تا ۴۰۵ق در اورمیه و مراغه به نام ابوالهیجا محمد بن حسین روادی(مملان) ضرب شده‌‌اند. پس از او فرزندش وهسودان حاکم روادیان شد و بیش از ۴۰ سال بر آذربایجان حکومت کرد. در زمان او، خواهرزاده‌اش ابوالهیجا فرزند ربیب‌الدوله، رئیس طایفه کُرد هذبانی حاکم اورمیه بود. در زمان او ترکان اوغوز[غز] به فرماندهی بوقا، کوکتاش، منصور و دانا به آذربایجان حمله کردند. به نوشتۀ ابن اثیر، غزها در سال ۴۲۹ق/۱۰۳۸م در حمله به مراغه مسجد جامع را سوزاندند و شمار زیادی از عامه مردم و کُردهای هذبانی را کشتند.
وهسودان روادی و ابوالهیجا هذبانی به اتفاق یکدیگر به غزها حمله کردند و آنان را بیرون راندند. شرح جنگ با غزها در دیوان قطران تبریزی، شاعر دربار روادیان هم به صورت شعر آمده است. چندی بعد غزها به اورمیه و مناطق اطراف آن برگشتند. کُردهای هذبانی به فرماندهی ابوالهیجا که از اعمال ناپسندشان به ستوه آمده بودند، بار دیگر به مقابله آنان شتافتند؛ ابوالهیجا پس از چند جنگ پیاپی سرانجام در سال ۴۳۲ق غزها را تعقیب و از اورمیه و مراغه بیرون کرد. او در پاسخ به پیام تبریک قرواش عقیلی، فرمانروای موصل به مناسبت شکست غزها به او نوشت: «این، شگفت انگیز است؛ هنگامی که غزها از سرزمین من (اورمیه) گذشتند، به روی پلی ایستادم که آنان ناگزیر بودند از روی آن بگذرند و کسی را گماشتم که آنها را بشمارد؛ تعدادشان بالغ بر سی هزار نفر بود. وقتی که آنان پس از شکست در موصل به اورمیه بازگشتند، تعدادشان به پنج هزار نفر هم نمی‌رسید. با تضعیف سلجوقیان، احمدیل کُردی نوه وهسودان روادی توانست حکومت روادیان کُرد را در شهر مراغه احیا کند که به نام او به (احمدیلیان) شهرت یافت (نک: مقاله احمدیلیان، نوشته دکتر عباس زریاب خویی در دائرة المعارف بزرگ اسلامی).
در منابع تاریخی از عارف مشهوری به نام ابوبكر حسین بن علی بن یزدانیار کُردی ارموی (وفات: ۳۳۳ق/۹۴۵م) نام برده شده است. در همین زمان از صوفی بزرگی به نام شیخ بن صوفی کُردی ارموی و نیز شیخ موسى بن عبد اللّه كُردی ارموی هم یاد شده است که شاگرد ابن یزدانیار بود. پاره‌ای منابع هم حسن بن محمد بن حسن اُرموی مشهور به حُسامُالدّینِ چَلَبی از یاران مولوی را کُرد و نواده ابن یزدانیار دانسته‌اند.
و سخن آخر خطاب به دوستان تاریخنگار آذربایجانی‌ام است. من از کاسبکاران سیاسی و قوم‌گرایان فاشیستی که تحت تٲثیر پان ترکیسم وارداتی یا به خاطر منافع شخصی و خوشآمد اربابان خارجی بر آتش تنور اختلافات تباری و مذهبی میان ترک و کُرد در آذربایجان می‌دمند، انتظار ندارم که حقایق تاریخی را بپذیرند و دست از مهاجر خواندن کُردان بردارند، اما از شما که آگاه بر منابع تاریخی هستید، می‌خواهم که با نشر این حقایق مانع گسترش تفرقه و کشمکش میان مردم و تحقق آرزوی دیرین دشمنان این آب و خاک شوید.
منبع| کانال تلگرام نویسنده (کردستان نامه)
پ.ن تصویر: نمایی از مقبره امیر وهسودان و امیر مملان روادی در محله چهار منار تبریز
