آیا زبان مادری همان زبان رسمی و هویت مبتنی بر زبان مادری همان هویت ملی است؟

خالد توکلی| جامعه شناس

در روزهای اخیر و احتمالاً چند روز آینده در مورد نقش هویت‌ساز زبان مادری سخن‌ها گفته خواهد شد و بر نقش بی‌بدیل آن در شکل‌گیری هویت ملی تأکید می‌شود. ادعاها و تأکیداتی از این دست از دقت کافی برخوردار نیستند و در این رابطه ذکر نکاتی چند ضرورت دارد:

۱٫ آیا زبان مبنای شکل‌گیری هویت ملی است یا زبان مادری؟
ناسیونالیست‌هایی که در پی ایجاد هویت ملی هستند از نظر آنها زبان مادری لزوماً در خدمت شکل‌گیری هویت ملی نیست و ممکن است برخی از زبان‌های مادری را مزاحم تلقی کنند. در طول تاریخ بیشترین خطر برای زبان‌های مادری از ناحیه استعمارگران و ناسیونالیست‌هایی بوده است که نظریه نوسازی را مبنای نظری کنش خود قرار داده‌اند. زبان مورد نظر ناسیونالیست‌ها می‌تواند برساخته باشد و دولت ملی آن را مورد حمایت قرار دهد به گونه‌ای که در مقابل زبان‌های دیگری قرار بگیرد که مادری هستند، مادران حافظان اصلی آن هستند و آن را به نسل‌های بعدی انتقال می‌دهند. در این معنا، زبان مادری تقابل با هویت ملی قرار می‌گیرد.

۲٫ آیا آنچه در یونسکو مورد تأکید است نقش زبان در شکل‌گیری هویت ملی است یا معنایی دیگر از هویت مد نظر است؟
اگر سازمان آموزشی، علمی‌و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) بر حفظ و تقویت زبان مادری تأکید دارد از آن رو نیست که این زبان مقوم هویت ملی است. اصولاً هویتی که مدنظر این سازمان است بیش از آنکه سیاسی و در جهت یکسان‌سازی ملی باشد فرهنگی و مبتنی بر تنوع است. زبان از آن جهت دارای اهمیت است که می‌تواند به شکل‌گیری هویت اجتماعی بیانجامد، به توسعه پایدار مدد رساند، زبان‌های محلی به ویژه زبان‌های اقلیتی یا بومی دریچه انتقال فرهنگ‌ها،‌ ارزش‌ها و دانش سنتی محسوب می‌شوند و مرگ هر زبان به معنای مرگ گوشه‌ای از فرهنگ بشری است.

نگاه یونسکو به زبان را دیوید هیکس، سردبیر یک سرویس خبری فعال در زمینه زبان‌های کوچک اروپایی به خوبی نشان داده و معتقد است: «تنوع زبانی، قسمتی از تنوع زیستی است. وقتی حیوانات و جانوران از بین می‌روند، به ضرر سیاره ما است اما به‌نظر من اگر زمانی زبان‌های دیگر از بین بروند و تنها انگلیسی و فرانسه یا چینی باقی بمانند، جهان ما فقیرتر شده است».

تردیدی نیست فردی که زبان مادری را فرامی‌گیرد و با آن رشد و پرورش می‌یابد فرایند هویت‌یابی وی در جامعه تسهیل می‌شود و حفظ زبان مادری از این جهت نیز مورد توجه یونسکو است. در اکثر کشورهای دنیا، هویت ملی، زبان متناسب با خود را ایجاد و تقویت کرده و تا سر حد امکان از تنوع زبانی ممانعت به عمل می‌آید. یونسکو در مقابل بر آموزش چندزبانه و تنوع زبانی تأکید دارد و آن را مقدمه و پیش‌نیاز توسعه پایدار قلمداد می‌کند. توسعه‌ای که متناسب با فرهنگ و در خدمت تنوع فرهنگی است

دکتر خالد توکلی|جامعه شناس