سرزمین سوخته

حسین حسینی (دولت­ قلعه)|کارشناس ارشد جغرافیای طبیعی

امروزه کشاورزی به عنوان یک صنعت مهم در توسعه­ی هر کشور مطرح است. براساس مستندات علمی، سرزمین ایران از نخستین جاهایی است که در آن کشاورزی انجام شده است، اما با وجود سابقه­ی طولانی در این امر متاسفانه بیشتر فعالیتهای کشاورزی ایران کم­بازده و مبتنی بر اصول غیرعلمی بوده که آثار و تبعات زیادی بر محیط زیست و منابع محدود طبیعی دارند. چند سالی است که پدیده شوم آتش­سوزی مراتع و مزارع و جنگلهای سرزمین ما هم به یک اپیدمی نامبارک تبدیل شده است. این حوادث در منطقه به هر دلیل و عللی رخ داده و به وقوع بپیوندد، در یک بند می توان نتیجه­گیری کرد و آن ناآگاهی و عدم فهم درست وعمیق از مسأله هست. سوزاندن مزارع باعث نابودی مواد آلی و میکروارگانیسمهایی که با تجزیه مواد پوسیده به تشکیل هوموس کمک می کنند، منجر خواهد شد. جدا از جانورانی که در جلو چشم ما به شیوه­ی رقت انگیزی سوخته، خاک هم به سوی شور شدگی پیش خواهد رفت. دکتر پرویز کردوانی استاد بزرگ جغرافیا در کتاب جغرافیای خاک­ها عنوان می کند؛ « .. چندین با در نقاط مختلف، بین سنندج و سقز که گندم بیشتر به صورت دیم کاشته می شود، شاهد سوزانیدن کلشهای گندم بوده است.. ، که باعث فقر هوموسی و نامرغوب شدن خاک می شود..».

بر اساس آمارهای بین­المللی (FRA  ۲۰۰۰ – ۲۰۱۰ ) سالانه بین ۱۳ تا ۱۶ میلیون هکتار از جنگلها و مراتع دنیا طعمه آتش می شود. آتش‏سوزی‏ها در بخش کشاورزی یا سهواً یا به عمد صورت می‏گیرد. سهواً از روی سهل‏انگاری افراد مثلا انداختن ته­سیگار در مزارع، نقش بطری­ها و پلاستیکهای روشن و یا حوادث غیرمترقبه هم‌چون رعدوبرق. در حالی که بیش‌ترین آتش‏سوزی‏های بخش کشاورزی  به صورت عمدی و بنا به دلایل زیر اتفاق می‏افتد:

– نابود کردن بقایای غیرقابل استفاده ناشی از محصول برداشت شده در مزرعه است که در صورت وجود، عملیات شخم و خاک‏ورزی و آماده‏سازی مزرعه را برای کشت بعدی مختل می‏کند.

– کنترل حشرات مزاحم و آفات مخصوصا در غلات و یونجه .

– کنترل بیماری‏های گیاهی و عوامل بیماری‏زا  وعلف‏های هرز.

این در حالی است که آتش‏سوزی‏ها در بخش کشاورزی دارای آثار و عوارض نامطلوبی بر محیط زیست است و از آثار منفی آن حداقل می‏توان به موارد زیر در ۳ بخش خاک، آب و هوا اشاره کرد؛

اولین و ابتدایی­ترین تأثیر آن در بخش خاک است . تغییرات در خصوصیات فیزیکی (تخریب ساختار و تخلخل خاک، افزایش رواناب و فرسایش)،  شیمیایی (کاهش مواد آلی، تبخیر کاتیونها، تغییر در ذخایر عناصر غذایی و چرخه آنها)  و بیولوژیکی خاک (کاهش در گونه های میکرو و ماکروفونها و تغییر جمعیت میکروبی) توسط آتش می­تواند سبب تغییر در پوشش و فعالیتهای گیاهی گردد. خاک، آب و موجودات زنده از عوامل موثر در تعادل و پایداری اکوسیستم طبیعی می باشد که هر سه عامل تحت تاثیر آتش­سوزیهای شدید تخریب می­گردد.

دومین تأثیر مهمی که بر روی خاک دارد این است که خصوصیات شیمیایی خاک را هم‏چون اسیدیته خاک و نمک‏های محلول در خاک را افزایش داده و از طرف دیگر میزان ماده آلی خاک و همچنین ترکیبات قابل حل و مغذی در آب و چربی‏ها را کاهش می‏دهد. 

سومین اثر منفی سوزاندن بقایای گیاهی نابود شدن موجودات ریز خاک یا همان میکروارگانیسم‏هایی است که به حاصل‏خیزی خاک و برداشت بیش‏تر محصول کمک می‏کند. مطالعات نشان می‏دهد در اثر سوختن گندم بیش از ۵۰ درصد میکروارگانیسم‏ها که تا عمق ۵/۲ سانتی‏متری خاک وجود دارند نابود می‏شوند و این در نوع خود یک فاجعه است. حضور این بقایای گیاهی موجب می‏شود تا در هنگام بارش‏های زود گذر باران، فرسایش آبی خاک کم‏تر شده ضمن آنکه امکان جذب بیش‏تر آب توسط خاک فراهم خواهد شد.

در بخش آب که یک بخش مهم محیط زیست است سوزاندن بقایای گیاهی نه تنها هیچ مزیتی ندارد بلکه موجب می‏شود تا آب زیرزمینی به دلیل عدم وجود منافذ خاک، عدم امکان جذب آب توسط خاک و  رستنیها و ایجاد روان آب‌های سطحی به شدت کاهش یابد. در واقع با سوزاندن مزارع، پتانسیل خاک برای جذب آب کم‏تر شده در حالی که اگر مواد و بقایای گیاهی در سطح خاک وجود داشتند نه تنها از روان آبهای شدید سطحی، فرسایش آبی خاک، خشکی زود هنگام سطح خاک کاسته می‏شد بلکه آب بیش‏تری در مدت زمان کوتاه بارش به سطوح آب زیرزمینی وارد می‏شد. 

یکی دیگر از مهم‏ترین مشکلاتی که سوزاندن بقایای گیاهان در محیط زیست ایجاد می‏کند آلودگی‏های هوا می‏باشد. بدیهی است آتش در هیچ زمان و مکانی هیچ تأثیر مثبتی بر هوا ندارد و در واقع عمل آتش تولید گازهایی است که در ترکیب طبیعی هوا یا وجود ندارند و یا به مقدار بسیار کمی یافت می‏شوند. نکته بعدی در آتش‏سوزی‏های مزارع کشاورزان آسیب‏هایی است که به طور مستقیم به خود انسان در اثر سوختن قسمت و یا تمام اعضای بدن رخ می‏دهد که هرساله در ایران بیش از ۱۰۰ نفر در اثر آتش زدن مزارع خود آسیب می‏بینند.

نابودی و به خطر افتادن حیاط وحش، یکی دیگر از بلایایی است که آنش سوزی مراتع و جنگلها می تواند باعث آن باشد.

وجود درختان و درختچه ها و گیاهان وحشی در اطراف زمینهای کشاورزی ارزش فراوانی دارند؛ از جمله  ذخیره نمودن آب و رطوبت و ایجاد ریز اقلیم مناسب در اطراف مزرعه، این گونه درختان و مراتع به عنوان منبعی از حشرات و جانداران و صیّادان مفید محسوب می­شوند که آفات کشاورزی را تحت کنترل خود در می­آوردند. (این مورد در مناطق شهرستان سقز کاملا مشهود هست؛ کما اینکه میزان آفات و جانداران مضر،  در مناطقی مانند سرشیو، خورخوره و گورک که فراوانی مراتع و درختان خودرو بیشتر است نسبت به سایرمناطق که درصد بالای زمینهای کشاورزی مشهود است، آفات و حشرات مضری مانند سِن گندم بسیار کمتر است). تحقیقات نشان داده است که بعد از آتش­سوزی یک منطقه جنگلی در یکی از مناطق غرب ایران، میزان حمله آفات نسبت به سال قبل از آن ۱۶ برابر شده است.

اما بزرگترین خسارت و یا بهتر بگوییم جنایت حاصل از سوزانیدن مزارع و مراتع در منطقه­ی ما، از بین رفتن درختان خودروی است که چندین دهه زمان صرف شده تا به یک رشد متوسط رسیده و در مقایل تغییرات اقلیمی بسیار مقاوم هستند، اما در یک چشم به هم زدن هست و نیست آنها برباد می­رود. درختانی مانند؛ قزوان، زالزالک، گلابی وحشی، پسته و بادام و انجیر وحشی.  ( برای نمونه در کوههای اطراف روستاهای رستمان و قتلو در سال گذشته)، کوه  (سولتان که لین) در چاپان و ..  و در هفته­ی جاری مناطق فراوانی در اطراف شهرهای صاحب و سنته و روستای کاکه سیاو، سریال تکراری سوختن کوههای اطراف شهرو در چند روز پیش، سوختن بیش از ۱۵ هکتار از باغات انگور و بادام  همراه با مراتع اطراف و ایجاد خسارت فراوان مادی و معنوی  در مزارع (کانی­مه­لا) در روستای کچلمینگان ، فدای ناآگاهی و جهل، بی­احتیاطی و بی تدبیری افراد و و تساهل بیش از حد مسئولان امر  شده است.

چه باید کرد؟

_ آموزش و ترویج فرهنگ صحیح کشاورزی و همچنین توسعه­ی کشاورزی مدرن.

_ توسعه­ی فناوریهای جدید در مصرف بقایای گیاهی در جهت توسعه­ی اقتصادی کشاورزان و روستاییان.

_ توجه به نقش کلیدی آموزش کشاورزان در نیل به اهداف توسعه پایدار که هدف آن برآورده ساختن نیازهای نسل کنونی در ضمن حفاظت از منابع برای نسلهای آینده.

_ حمایت و تقویت NGO ها وانجمنهای مردم نهادی که کار آنها فرهنگ سازی و آموزش مستقیم و غیر مستقیم و عملیاتهای حفاظت از محیط زیست  به طور مداوم است.

_ نقش مهم آموزش و پرورش،معلمان و دبیرانی که در مناطق روستایی تدریس می کنند، در آگاهی دادن و فرهنگ سازی به دانش آموزان  و عموم روستاییان.

_ اجرای دقیق قوانین و مقررات جاری کشور در زمینه برخوردقاطع با افراد خاطی .

– نقش رسانه در اطلاع رسانی، هشدار و بیداری عموم مردم بسیار پر­رنگ جواهد بود.

نکته بسیار مهم پایانی این بحث، نقش پیشگیری از چنین اتفاقاتی است. زیرا در صورت وقوع،  مهار آن بسیار سخت خواهد بود و در بسیاری از نقاط مختلف دنیا حتی با وجود امکانات پیشرفته (مثلا ایالات متحده)، آتش­سوزی چندین روز طول کشیده و مناطق طبیعی و انسانی زیادی را طعمه­ی حریق نموده است. به قول کُردی خودمان ” ئاو و ئاگر ئامانیان نییه” .