نقش کمرنگ آب در توسعه کردستان، با نگاهی به وضعیت سدهای استان
کردستان- واکاوی- اگر صحبت از ایجاد اشتغال و رفع بیکاری با استفاده از ظرفیت‌های کردستان می‌کنیم آنچه به گوش نمی‌رسد صدای آب است، آبی که از کردستان سرازیر و پشت سدهایی ذخیره می‌شود که مدیریت یک سوم آنها در دست استان کردستان نیست.
در حال حاضر ۱۸ سد در استان کردستان وجود دارد که تعداد ۸ سد در دست بهره‌برداری و ۱۰ سد نیز در حال اجرا هستند. حجم نرمال تمام این سدها روی هم رفته ۲ هزار و ۷۲۷ میلیون متر مکعب است که تا قبل از پایان فروردین امسال، حدود یک هزار و ۷۳۵ میلیون متر مکعب آب پشت آنها ذخیره شده بود.
بر اساس اطلاعات موجود (جدول فوق که از منابع معتبر اخذ شده) نکات جالب توجه زیادی از وضعیت سدهای کردستان وجود دارد که در ادامه به آنها می‌پردازیم؛
– کوچکترین این سدها سد بانه با ظرفیت ۴.۱۲ میلیون متر مکعب است. این سد در مسیر جاده سقز به بانه و در فاصله پنج کیلومتری شهر بانه قرار دارد. مورد استفاده آن آب شُرب شهر بانه است. سال گذشته این سد کاملا خشک شد و تأمین آب شهر بانه با مشکلاتی مواجه شد اما با بارش‌های خوب امسال، در حال حاضر صد در صد ظرفیت آن پُر است.
– بزرگترین سد استان کردستان سد لگزی (شهیدکاظمی بوکان) با ظرفیت ۸۰۸.۲۰ میلیون متر مکعب است که در حال حاضر ۷۱۰ میلیون متر مکعب آب پشت آن ذخیره است. مخزن و دریاچه سد در محدوده شهرستان سقز در استان کردستان قرار گرفته اما مدیریت آن در دست آب منطقه‌آی آذربایجان غربی است. حوضه آبریز سد از کوهستان‌های چهل‌چشمه و کیله‌شین از رشته کوه‌های زاگرس در کردستان بین سقز و بانه و دیواندره سرچشمه می‌گیرد. احداث این سد در مرداد سال ۱۳۴۶ آغاز و در مهرماه ۱۳۵۰ افتتاح شد.
این سد علاوه بر تأمین آب شهرهای بوکان، میاندوآب و عمدهٔ آب شهر تبریز، سالیانه بیش از یکصد میلیون متر مکعب آب شرب و صنعت و در حدود ۵۵ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی شهرستان‌های عجب‌شیر و آذرشهر را نیز آبیاری می‌کند. علیرغم زیر آب رفتن سطح قابل توجهی از بهترین اراضی آبی شهرستان سقز با این سد، اما سهم ناچیز سقز از آن همیشه مورد انتقاد مردم منطقه بوده است.
– سد قشلاق یا وحدت سنندج؛ سدی در ۱۲ کیلومتری شمال سنندج که آب آشامیدنی و کشاورزی منطقه را تأمین می‌کند. علاوه بر این استفاده‌های گردشگری، ورزشی و… نیز از این سد بعمل می‌آید. ساخت سد قشلاق به سال‌های ۱۳۵۳–۱۳۵۸ بر می‌گردد. حجم نرمال سد ۲۱۵ میلیون متر مکعب است و در حال حاضر ۱۳۸.۵۶ میلیون متر مکعب آب ذخیره دارد.
– سد سنگ سیاه؛ با حجم ۳۳ میلیون متر مکعب بر روی رودخانه‌ای به همین نام در ۸۰ کیلومتری سنندج و با هدف تأمین آب شرب شهر دهگلان و آب کشاورزی مناطق اطراف احداث شد که در حال حاضر ۱۱.۳۷ میلیون مترمکعب آب پشت آن ذخیره است.
– سد زریوار؛ سدی خاکی که در ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی مریوان و بر روی آب زَریوار ساخته شده است. حجم نرمال آن ۶۴.۹۱ میلیون متر مکعب است و در حال حاضر ۴۱.۹۱ میلیون مترمکعب آب پشت آن است.
– سد چراغ‌ویس؛ در ۱۷ کیلومتری سقز و در مسیر سقز بانه قرار دارد. حجم نرمال آن۸۵.۸۲ میلیون مترمکعب است اما در حال حاضر ۴۷.۹۹ میلیون مترمکعب آب دارد. این سد علیرغم بهره‌برداری از آن، اما به دلیل عدم جانمایی بخشی از روستای میرده، هنوز تکمیل نشده است. تأمین آب شرب پایدار سقز و سیراب کردن ۶ هزار هکتار از زمین‌های پایاب سد از اهداف احداث سد بوده که هنوز هیچکدام کامل محقق نشده است.
– سد گاران؛ در ۱۵ کیلومتری شمال شرق مریوان و در محل شهر چناره احداث شد. حجم نرمال سد ۸۵.۸۲ میلیون متر مکعب است که به دلیل بارش‌های خوب امسال، سد سر ریز و کامل پُر آب است. هدف از ساخت سد تأمین آب شرب مریوان و آب اراضی کشاورزی پایین دست سد بود.
– سد زیویه؛ در ۲۶ کیلومتری شمال غربی کامیاران و بر روی رودخانه شاهینی قرار دارد. حجم مخزن این سد ۱۶.۲۴ میلیون مترمکعب است اما در حال حاضر تنها ۷.۴۴ میلیون متر مکعب اب ذخیره دارد. سد زیویه قرار بود ۱۵۰۰ هکتار از اراضی منطقه را از کشت دیم به آبی تبدیل کند، اما در آبا ۱۴۰۰ به کلی خشک شد.
– سد سورال؛ با ظرفیت ۱۱.۴۲ میلیون متر مکعب در حدود ۳ کیلومتری جنوب غربی روستای سورال از توابع شهرستان دهگلان است. حدود ۱۲۰۰ هکتار از اراضی پایین دست سد تحت پوشش آبیاری هستند. در حال حاضر ۱۰.۲۸ میلیون مترمکعب آب پشت این سد است.
سد سیازاخ: با حجم مخزنی ۲۳۰ میلیون مترمکعب و در اطراف دیواندره ساخته شده است. سد هنوز در حال اجراست اما تأمین آب ۲۲ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی شهرستان‌های دیواندره و بیجار، پیشرفت کشاورزی، اشتغالزایی و بهبود وضع دامداری از اهداف ساخت این سد است. در حال حاضر ۲۳.۲۲ میلیون متر مکعب آب پشت آن ذخیره است.
– سد عباس‌آباد؛ با مخزن ۱۴ میلیون متر مکعبی برای آبیاری اراضی کشاورزی پایین دست و تأمین آب مورد بانه و ۱۰۰ روستای اطراف احداث شد. در حال حاضر ۹.۳۱ میلیون متر مکعب آب دارد.
– سد ژاوه: بر روی رودخانه ژاوه‌رود در ۳۹ کیلومتری جنوب غربی سنندج (مسیر سنندج – کامیاران) واقع شده و با هدف انتقال آب به شرق کردستان احداث و هنوز تکمیل نشده است. حجم نرمال آن ۹۴ میلیون متر مکعب است. فعالان زیست محیطی خواستار تعویق بهره‌برداری از آن تا اجرای طرح ارتقای تصفیه‌خانه فاضلاب سنندج هستند.
– سد آزاد؛ از سدهای مهم استان کردستان و در ۴۰ کیلومتری غرب سنندج واقع شده است. با حجم مخزنی ۳۰۰ میلیون متر مکعبی قرار است آب شُرب سنندج را تأمین کند که عملیات انتقال آن در جریان است. این سد اکنون ظرفیت تولید ده مگاوات ساعت برق را داشته و با تکمیل یک نیروگاه تلمبه ذخیره‌ای اضافی امکان تولید ۵۰۰ مگاوات ساعت برق را خواهد داشت. در حال حاضر ۱۷۳.۱۲ میلیون مترمکعب آب ذخیره دارد ولی مدیریت آن نه در دست استان کردستان بلکه در اختیار شرکت آب و نیروی کشور است.
– سد تالوار؛ همچون سد لگزی محل مناقشه است. مخزن و دریاچه این سد در بیجار قرار دارد ولی بهره‌بردار آن شرکت آب منطقه‌ای زنجان است و یک خط انتقال نیز از آن به سمت همدان در جریان است. تالوار ۱۴۰ میلیون متر مکعب حجم نرمال دارد و اکنون با ۹۳ درصد پُر شدگی دارای ۱۳۰.۴۵ میلیون آب ذخیره است.
– سد گاوشان؛ سدی که در خاک استان کردستان و کیلومتر ۴۵ جاده کامیاران به سنندج است اما مدیریت آن در دست آب منطقه‌ای استان کرمانشاه است. سدی با مخزن ۵۵۴.۹۱ میلیون متر مکعبی که اکنون ۳۴۲.۳۰ میلیون متر مکعب آب ذخیره دارد. از اهداف احداث گاوشان آبیاری ۳۱ هزار هکتار از اراضی دشت‌های بیله‌ور و میان دربند، تولید ۱۱ مگاوات برق و تأمین آب شرب کرمانشاه به مقدار ۶۳ میلیون مترمکعب در سال بود.
– سدهای امیرآباد و رمشت (در کامیاران) و قوچم (قروه و دهگلان) نیز با ظرفیت‌هایی به ترتیب ۵.۷۰، ۵.۵۰ و ۶۰ میلیون متر مکعب در دست اجرا هستند.
نکته جالب در اینجا مدیریت سدها است. از میان سدهایی که در حال بهره‌برداری هستند مدیریت سه سد لگزی، تالوار و گاوشان در دست سه استان همجوار کردستان یعنی آذربایجان غربی، زنجان و کرمانشاه است و مدیریت سد آزاد نیز در دست شرکت آب و نیروی کشور است. جالب توجه اینکه چهار سد مذکور به تنهایی یک هزار و ۳۵۵ میلیون متر مکعب آب ذخیره دارند.
به این ترتیب می‌توان جواب این سؤال را پیدا کرد که چرا آب کردستان تاکنون نتوانسته در توسعه این استان چندان نقش آفرینی کند!
کردستان- واکاوی-زاهد شریف‌پور
