میراث جهانی یونسکو؛ سهم ایران و کردستان در آن

حمید گلالی پور|کارشناس باستان شناسی

از زمانیکه سازمان ملل متحد تشکیل شد با توجه به گستردگی حوزه فعالیت موسسات یا کمیته های تخصصی هم در این نهاد جهانی شکل گرفت که می توان به کمیته(حقوق بشر- یونیسف- یونسکو- بهداشت- کار) اشاره کرد در این نوشتار با توجه به ارتباط حوزه کاری به شرح وظایف سازمان اموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد که همان یونسکو می باشد اشاره می کنیم .
در اول نوامبر سال ۱۹۴۵ درست هنگام پایان جنگ جهانی دوم كنفرانس بزرگی در لندن تشكیل شد. در این كنفرانس نمایندگان چهل كشور شركت كردند. فرانسه و انگلستان به عنوان دو كشوری كه بیشترین صدمات را از جنگ تحمل كرده بودند، پیشنهاد كردند سازمانی با هدف نهادینه ساختن فرهنگ صلح به معنای واقعی كلمه تأسیس شود. از نظر آنان سازمان جدید باید در راه «همبستگی فكری و اخلاقی بشریت» خدمت كند و مانع از وقوع جنگ جهانی دیگر شود.

در ۱۹ نوامبر ۱۹۴۵، ۳۷ تن از نمایندگان كشورها اساسنامة یونسكو را امضا كردند و بدین ترتیب سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسكو) با هدف پیشبرد صلح و رفاه همگانی در جهان از طریق «همكاری» میان ملتها تأسیس شد. از آنجا كه صلح باید بر اساس همبستگی معنوی و فكری پی ریزی شود و از آنجا كه «جنگ‌ها نخست در اذهان بشر آغاز می شود، دفاع از صلح نیز باید در ذهن انسان‌ها شكل گیرد» (همانگونه كه در آغاز دیباچة یونسكو آمده است) ، رسالت یونسكو بیش از هر چیز اخلاقی است و با روح انسان سر و كار دارد. بنابراین یونسكو مأموریت یافته است كه در مقام سازمانی برای «همكاری فكری» در سطح بین المللی خدمت كند.
میراث جهانی یونسکو در ۱۶نوامبر۱۹۷۲ تشکیل شد که هدف آن حفظ آثار تاریخی- طبیعی- فرهنگی با اهمیت جهانی است در مدت چند سال تعداد زیادی کشورها به این کنوانسیون پیوستند این کنوانسیون یک دیباچه ۳۸ماده و ۸فصل دارد باید کشورها لیست آثار واجد شرایط را به دبیرخانه ارسال نمایند.
علامت یونسکو را “مایکل اولیف” طراحی کرده که نماد همبستگی متقابل عناصر فرهنگی و طبیعی است این نماد از مربع میانی شکل گرفته نماد شکل ساخت انسان و دایره پیرامون ان نماد طبیعت می باشد که علامت ویژه همان جهان گرد است که در عین حال نماد حمایت هم هست.

برای ثبت یک اثر در حافظه جهانی یونسکو باید دو معیار فرهنگی و طبیعی را داشته باشد:

معیار فرهنگی:
۱- نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.
۲- نشان دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.
۳- گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.
۴- نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحلهٔ مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد.
۵- نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد.
۶- به طور مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.

معیار طبیعی:
۱- پدیدهٔ بی نظیر طبیعی با زمینه‌های استثنایی و زیباشناسی باشد.
۲- نمونه برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی باشد.
۳- نمونهٔ برجسته از فرایندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها باشد.
۴- شامل زیستگاه‌های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونه‌های در خطر باشد
اگر در فهرست شرایط دو معیار تاریخی و طبیعی از لیست پیشنهاد دهندگان هر کشور حداقل یکی از این مجموعه شرایط را داشته باشد واجد شرایط در فهرست مذکور می شود.
دراولین جلسه این کنوانسیون در سال ۱۹۷۸ دو اثر در حافظه میراث جهانی ثبت شد، ۱٫ پارک ملی بلواستون در آمریکا، ۲٫ جزایر گالاپاکوس در اکوادور.
ایران در سال ۱۹۷۵ به عضویت این سازمان درآمد. اولین آثاری که از ایران در فهرست حافظه جهانی یونسکو ثبت شد سه اثر در سال ۱۹۷۹ شامل: چغازنبیل، تخت جمشید و میدان نقش جهان بود. در جهان مجموعا تا پایان سال ۲۰۱۸ تعداد ۱۰۷۳اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد که سهم کشورمان ۲۳ مورد می باشد.

نگاهی آماری به ۱۵ کشوراول این فهرست:

آثاری که از ایران تاکنون در این فهرست ثبت شده اند بدین شرح میباشد:

در یونسکو بخش دیگری هم وجود دارد به عنوان میراث معنوی یا نا ملموس که تعریف آن چنین است:
میراث فرهنگی ناملموس، مجموعه مظاهری هستند که وجود خارجی ندارند، اما جلوه‌های مادی برخی از آن‌ها قابل درک و دسترسی است و هویت مردمان یک سرزمین را تشکیل می‌دهد. مانند: دانش‌های سنتی، مهارت‌ها، اسطوره، زبان، باورها، اعتقادات و آداب و رسوم.
قلمرو این میراث شامل:
• بیان و سنت‌های شفاهی
• هنرهای نمایش
• فعالیت‌های جمعی، آیین‌ها و جشن‌ها
• دانش سنتی و موضوعات مرتبط با طبیعت و کیهان
• سنت‌های مرتبط با صنایع‌دستی و صنعتگری

آثاری که از ایران تاکنون در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شده است به شرح ذیل می باشد:
۱- نوروز
۲- قالی فارس
۳- قالی کاشان
۴- ورزش زورخانه ای
۵- تغزیه
۶- دانش ساخت لنج
۷- نقالی ایرانی
۸- موسیقی سنتی ایران
۹- موسیقی بخشهای خراسان
۱۰- قالی شویان

در این فهرست ۱۰ عددی از استان کردستان یا مناطق کردنشین هیچگونه اثری وجود ندارد در مناطق یاد شده موسیقی سنتی و هلپرکی می توانست به عنوان یک اثر منحصربفرد از طرف کشورمان پیشنهاد و در نهایت ثبت شود جای خالی این دو مهم در این میان بشدت احساس می شود.
در دو بحث میراث تاریخی جای آثار تاریخی فرهنگی کردستان خالی است گرچه ایران در سال ۲۰۰۷ منظر فرهنگی کردستان را در فهرست آثار پیشنهادی ایران جهت ثبت به یونسکو ارائه داده اما تاکنون این مهم ثبت نشده است منظر فرهنگی کردستان و بافت تاریخی مناطق هورامان واجد شرایط در این فهرست هستند البته در این ردیف میتوان غار کرفتو را هم در دو زمینه تاریخی و طبیعی به عنوان اثر شاخص جهت ثبت پیشنهاد داد به گفته مدیر محترم پایگاه هورامان(آقای طالب نیا) از استان کردستان منظر منطقه هورامان و غار کرفتو در فهرست موقت یونسکو ثبت شده اند و در انتظار ثبت دائم هستند با توجه به اینکه یونسکو جدیدا” اعلام کرده هر کشور در هرسال میتواند تنها یک اثر یا تاریخی یا طبیعی را پیشنهاد دهد هم اکنون در ایران پرونده راه آهن در مرحله اصلاحیه قرار دارد چون در اجلاس تابستان امسال رد شده بود با این وجود اگر در امسال ۲۰۰۱۹ این پرونده ثبت شود در سال ۲۰۲۰ نوبت پرونده بعدی استان کردستان خواهد بودکه هم هورامان و هم کرفتو را در اجلاسیه پیشنهاد دهند تا نهایتا” یکی از آنها در فهرست میراث جهانی ثبت شود و در سالیان بعد اثر دوم هم ثبت شود در میان استانهای غرب و شمالغرب تنها استان کردستان و همدان هیچ اثری در این فهرست ندارند که جا دارد متولیان سازمان در این زمینه به جد تلاش نمایند تا حداقل یک اثر از میان هزاران اثر منحصربفرد در این استان به این فهرست اضافه شود برای این کار باید ابتدا مشخصات اثر توسط پیشنهاد دهنده ارائه شود که شامل:

۱- نام کشور
۲- نام استان (روستا و …) محل قرارگیری اثر
۳- نام اثر
۴- مشخص کردن محل دقیق اثر روی نقشه با ذکر مختصات جغرافیایی اثر
۵- نقشه عرصه و حریم مصوب اثر در مقیاس ۱/۵۰۰۰۰ تا ۱/۱۰۰۰۰۰ با ذکر مساحت محوطه پیشنهادی برای ثبت (به هکتار) که دارای مرز مشخص شده باشد (به وسیله حصار و یا غیره) و نیز مساحت حریم (به هکتار)، ضوابط حریم باید در حاشیه نقشه آورده شود.

اثر پیشنهاد دهنده باید دارای ۴ شاخصه مهم باشد به شرح ذیل:

۱-دلایل اهمیت و ارزش اثر
۲- بررسی موقعیت اثر در مقایسه با آثار مشابه آن
۳- دلایلی در توجیه اصالت اثر
۴- معیارهای انتخاب اثر برای ثبت در فهرست میراث جهانی

باید اثر توصیف شود که شامل:

۱- توصیف ظاهری اثر
۲- تاریخچه و تحولات تاریخی اثر
۳- آخرین تغییرات و وضعیت مرمتی اثر
۴- کارهایی که در زمینه حفظ و احیا اثر انجام شده البته باید طرح حفاظتی و مرمتی اثر هم تهیه شود
در مورد منظر فرهنگی که استان کردستان هم میتواند منظر فرهنگی کلی استان را پیشنهاد بدهد و هم بصورت تخصصی می تواند منظر فرهنگی هورامان پیشنهاد دهد که ظاهرا” منظر فرهنگی هورامان پیشنهاد شده و مشغول تهیه مدارک و مستندات جهت ارسال به یونسکو هستند. مناظر فرهنگی نمایانگر ترکیبی از فعالیت های طبیعت و بشر هستند و در آنجا تکامل جامعه انسانی و سکونت انسان ها تحت تاثیر موانعی است که ناشی از محیط زیست طبیعی است. این مناظر فرهنگی باید نمایان گر شیوه های خاص و مداوم استفاده از زمین با توجه به ویژگی ها و محدودیت های محیط طبیعی محل استقرار باشد توجه قرار گیرد مناظر فرهنگی به سه دسته تقسیم می شوند:

۱- مناظری که بشر آنها را به قصد و از روی طرحی ایجاد کرده است. مانند باغ ها و بوستان ها که به دلیل زیبایی ایجاد شده و مرتبط با بناها و مجموعه های مذهبی و یادمانی است.
۲- مناظری که انگیزه اولیه ایجاد آنها اجتماعی، اقتصادی و یا مذهبی بوده و شکل فعلی خود را در واکنش نسبت به محیط طبیعی خود پیدا کرده است.

این گونه منظره ها خود به دو دسته تقسیم می شود:

۱- منظره هایی که حالت مرده دارد و یک فرایند تکاملی طی یک دوره زمانی در آنها اتفاق افتاده و پایان یافته است و هنوز ویژگی های مهم و متمایز کننده آنها مشهود است.
۲- مظاهری که در جامعه امروز نقش اجتماعی خود را حفظ کرده و ارتباطی تنگ با شیوه زندگی سنتی دارد و فرایند تکاملی در آن ها هنوز ادامه دارد و شواهد مهم دال بر تحول آنها در طول زمان موجود است.
۳- مناظری که به لحاظ پیوندهای نیرومند مذهبی، هنری یا فرهنگی با عنصر طبیعی ارزش دارد و نه به واسطه شواهد فرهنگ مادی.

ضوابط و شرایط ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو بسیار زیاد است که از حوصله این نوشته خارج است اما برای احراز این شرایط باید با در نظر گرفتن بودجه های جهشی در چندین سال متوالی میتوان مدارک و شرایط اولیه احراز را ایجاد کرد تا بتواند از طرف کشور به فهرست در انتظار و احتمالی تبدیل شود تا در اجلاسیه نهائی ثبت دائم شود ثبت در یونسکو باعث می شود هم در جهان شناخته شود و هم اگر در معرض تهدید واقع شد سازمان یونسکو برای نجات آن با دادن اعتبار وارد عمل شده و آنرا نجات دهد در واقع یک ابزار کمی است به کشورها تا بدین طریق بتوانند آثار شاخص و مهم خود را ضمن معرفی به جهانیان حفظ و حراست نمایند در واقع تعدد آثار ثبتی در فهرست یونسکو میتواند در جذب گردشگر از اقصی نقاط جهان موثر واقع شود و باعث اشتغال پایدار و رونق فضای کسب و کار در جامعه شود و هم میتواند مسافرین و گردشگران را با فضای شهری و آداب رسوم کشور مقصد آشنا نماید و فضای دوستی و مودت را تحکیم بخشد امیدواریم تا پایان سال ۲۰۲۰ بتوانیم حداقل یک اثر از استان کردستان در این فهرست میراث جهانی به ثبت برسد.