سود اقتصادی یا منافع اجتماعی؛ اولویت با کدام است؟
خالد توکلی| جامعه شناس
در ایام تعطیلات عید، بسیاری از فروشگاههای زنجیره‌ای که اکنون در اقصی نقاط ایران، شعبه و حضور فعال دارند تبلیغات وسیعی را آغاز کرده و از تخفیف‌های نسبتاً چشمگیری برای کالاهایی که عرضه می‌کنند، خبر داده‌اند. با توجه به تعداد روزافزون این فروشگاهها و حجم وسیع تبلیغاتی که به مناسبت‌های مختلف دارند، ضرورت دارد این امر به مثابه یک پدیده و رویداد مهم اجتماعی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و آثار مثبت و منفی آن بررسی شود:
– برخی از شهروندان از منظر سیاسی حضور تعدادی از این فروشگاهها را ارزیابی می‌کنند و بر این باورند سهامداران اصلی این فروشگاهها از افراد با نفوذ و برخوردار از رانت هستند لذا به شهروندان توصیه می‌کنند از این فروشگاهها خرید نکنند. چرا که خرید از این فروشگاهها به منزله حمایت از رانت و رانت‌خواری تلقی می‌شود.
– تعدادی از مصرف کنندگان وجود و حضور فعال فروشگاههای زنجیره‌ای را در راستای منافع مادی خویش تلقی می‌کنند و با اشاره به تخفیف‌ها و کیفیت کالاهای معتبری که ارائه می‌شود، بر این نکته تأکید می‌ورزند که هم حقوق مصرف‌کننده در این فروشگاهها رعایت و هم نفع اقتصادی نسبتاً خوبی نصیب مصرف‌کننده و مشتری می‌شود. در مقابل مخالفان خرید از این فروشگاهها استدلال می‌کنند، دستیابی به نفع اقتصادی نوعی احساس کاذب است به این دلیل که در فروشگاههای زنجیره‌ای روحیه و اخلاق مصرف‌گرایی تحریک و تشویق می‌گردد و از آنجایی که مشتری در معرض کالاهای فراوانی قرار می‌گیرد، ناخودآگاه کالاهای متعددی را می‌خرد که به آنها نیاز ندارد؛ در حالی که اگر به مغازه‌ها و بقالی‌های سر کوچه و محله مراجعه شود کالاهای غیر ضروری خریداری نمی‌شود و هزینه مصرف‌کنندگان تا حد زیادی و حتی بیش از تخفیف‌هایی که در فروشگاههای زنجیره‌ای می‌گیرد، کاهش می‌یابد.
– ممکن است خرید از فروشگاههای زنجیره‌ای برای مشتری سود اقتصادی در بر داشته باشد و کالاهایی را که نیاز دارد ارزانتر بخرد اما در مقابل این نفع اقتصادی، سرمایه‌ای دیگر را از دست می‌دهد که جامعه‌شناسان به آن «سرمایه اجتماعی» می‌گویند. در این فروشگاهها رابطه میان فروشنده و مشتری صرفاً اقتصادی است اما در مغازه‌ها و سوپری‌های محلات، علاوه بر رابطه اقتصادی، رابطه اجتماعی نیز برقرار می‌گردد. در مغازه‌های محله، دفتری برای ثبت نام بدهکاران وجود دارد و با توجه به اینکه همه همدیگر را می‌شناسند و به هم اعتماد دارند بدون نگرانی می‌توان فرزند خردسال یا نوجوان را برای خرید کالای مورد نیاز به مغازه فرستاد و پرداخت پول را به آخر «برج» حواله داد.
– برخی از مغازه‌ها به نوعی نقش «حوزه عمومی» را ایفا می‌کنند و محل ایجاد شبکه اجتماعی و تجمع بخشی از مردم محله و بحث و گفت‌وگو در مورد مسائل مهم و اساسی جامعه و تصمیم‌گیری در مورد امور محله است. علاوه بر این، روابط میان مشتری و فروشنده، رابطه‌ای رسمی و صرفاً اقتصادی نیست بلکه این رابطه در بسیاری از موارد صمیمانه و فرااقتصادی است. فروشگاههای زنجیره‌ای هرگز نمی‌توانند این نقش را بازی کنند چرا که تراکم و تنوع کالاها به حدی است که نیاز به مصرف بر دیگر نیازها چیره می‌گردد و اگر ارتباطی میان مشتریان برقرار شود صرفاً در مورد کیفیت یا قیمت کالاهاست و عمدتاً شناخت عمیقی را همدیگر ندارند تا در مورد دیگر مسائل به گفت‌وگو بپردازند. در این جا فرد تنهاست و گاهی ناخودآگاه متوجه می‌شود که سبد کالای که در دست دارد پر شده و باید هر چه زودتر در صف قرار گیرد.
– «سعدی» نیز ظاهراً به این مسئله پرداخته و این دغدغه را داشته است. بدین گونه که روزی زنی به شوهر خود می‌گوید دیگر از بقال کوی نان نخرد چرا که وی جوفروش گندم‌نماست و کالاهایی که عرضه می‌کند کیفیت چندانی ندارد. شوهر اما از زاویه‌ای دیگر به بقال محله خود می‌نگرد و در پاسخ زن به نکات دقیق و هوشمندانه‌ای اشاره می‌کند. سعدی – البته از زبان شوی – کیفیت بد کالاهای بقال کوی را انکار نمی‌کند اما قضیه را فقط اقتصادی نمی‌بیند و از منظری اخلاقی به مخالفت با همسر می‌پردازد. تردیدی نیست که به لحاظ اقتصادی، شوهر سخن زن را می‌پذیرد و حق را به وی می‌دهد اما با مهربانی و نرمی زن را توصیه به سازگاری و مدارا می‌کند:
به دلداری آن مرد صاحب نیاز به زن گفت کای روشنایی، بساز
شوهر دلایل زیر را برای خرید از بقال محله ذکر می‌کند که عبارتند از:
۱- شرط مردانگی نیست امید بقال را که به امید اهل محله، دکانی گرفته و به دنبال نفع و کسب معیشت است، به ناامیدی تبدیل کرد:
به امید ما کلبه این جا گرفت نه مردی بود نفع از او وا گرفت؛
۲- صرفاً نباید در فکر سود اقتصادی بود بلکه از طریق معامله اقتصادی می‌توان به افتادگان و نیازمندان نیز کمک کرد و اتفاقاً به همین دلیل است که نیک‌مردان آزاده، مردان حق، جوانمردان و کریمان مشتری دکان‌های بی‌رونق هستند:
ره نیک‌مردان آزاده گیر چو استاده‌ای دست افتاده گیر
ببخشای کانان که مرد حقند خریدار دکان بی‌رونقند
جوانمرد اگر راست خواهی ولی است کرم پیشهٔ شاه مردان علی است.
با توجه به اینکه مغازه‌های محلات به اشتغال اقشار ضعیف جامعه (زنان سرپرست خانواده، جوانان بیکار و …) می‌انجامد منجر به توزیع درآمد نیز می‌گردد اما فراتر از این اهداف اقتصادی باید به سویه‌های اخلاقی و فواید اجتماعی آن از جمله تقویت سرمایه اجتماعی، حوزه عمومی و تضعیف روحیه مصرف‌گرایی نیز نظر داشت که در فروشگاههای زنجیره‌ای این امور به چشم نمی‌خورد.
نویسنده: دکتر خالد توکلی
