رَنج و ترنج در تار و پود فرش دستباف سقز

از میان هنرهای قدیمی و بومی منطقه، فرشبافی تاریخ پُر فراز و نشیبی به خود دیده است. این هنر در فرهنگ فولکلوریک ما نیز نمود فراوانی داشته و بافندگان فرش که بیشتر متشکل از زنان بودند به صورت فردی و یا جمعی مشغول به کار بوده اند. جنبه اقتصادی این هنر نیز بسیار قابل توجه بود و در شهر سقز نیز پاساژ قدمی مرکز اصلی مراودات فرشبافان و دست اندرکاران فرش بوده، پاساژی که زمانی در سه طبقه و زیر زمین آن صدها تخته فرش دستباف چیده شده بود که ارزش ریالی آن اگر اکنون محاسبه شود سر به میلیاردها تومان خواهد زد، اما اکنون مراودات فرش در این پاساژ نسبت به گذشته کمتر شده است.

برای بررسی فراز و فرود فرش دستباف سقز سراغ “تولیدی فرش محمدیان” یکی از حجره های پاساژ قدمی رفته ایم، خانواده محمدیان این هنر را در چند نسل خود حفظ کرده اند و اکنون نیز حجره را بیشتر احمد محمدیان اداره می کند. کسی که به گفته خود به دلیل علاقه به هنر فرش سال ها پیش قید دانشگاه را زده است، اما اکنون هنری که او دنبالش رفته بنا به دلایلی رو به افول و دست اندرکاران آن در حاشیه قرار گرفته اند.

این گفتگو را در ادامه می خوانید:

واکاوی: چند وقت است که به صورت حرفه ای وارد بازار فرش شده اید؟

محمدیان: خانواده ما بیش از پنجاه سال سابقه در کار فرش اعم از بافتن، تجارت و… دارند که در ابتدا در تکاب و سپس به سقز آمده اند. از سال ۶۸ و ۶۹ با پدرم مشغول بوده ام و از سال ۷۵ به شغل اصلی ام به عنوان یک هنر که به آن علاقه داشتم تبدیل شده است، تا جاییکه این کار را بر قبولی در دانشگاه و تحصیل ترجیح دادم. قبلا در تکاب و منطقه افشار ساکن بودیم و مرتب با اهالی سقز مراوده داشتیم تا اینکه سال ۷۶ به سقز آمده و فعالیت خود را در زمینه فرش آغاز کردیم. فرش منطقه افشار تاریخی بسیار قدیمی دارد، در کنار افشار، بیجار و سنندج نیز مشهور بودند، اما در کل همگی آنها به فرش بیجار مشهور هستند.

واکاوی: تاریخچه ای کوتاه از هنر فرش بافی را برای مخاطبین واکاوی بگویید!

محمدیان: معمولا بر سر اینگونه بحث ها اختلاف نظر وجود دارد و اطلاعات، مستندات و مکتوبات دقیقی برای این کار در دسترس نیست. تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه و جنگ بر سر قدرت مستندات موجود را هم از بین برده و یا این مستندات به خاطر هزینه بر بودن ترجمه و در اختیار عموم قرار داده نشده است تا تاریخ فرش کورد را به ما بشناساند. آنچه مشخص است این است که این هنر تاریخی قدیمی در این سرزمین دارد و گمانه زنی ها در مورد فرش پازیریک که متعلق به دوره مادها و پارت هاست گواه این موضوع است. اما در دوران صفویه این هنر رواج بیشتری داشته به طوری که شاه عباس صفوی که خود به فرش و هنر فرش علاقمند بود در اصفهان و کاشان این هنر را ترویج و به آن بهای فراوان داد. اوج و فرودها ادامه داشته تا زمانی که مراودات اروپایی ها با ایرانیان در زمینه فرش گسترش می یابد که به بیش از صد تا ۱۲۰ سال قبل باز می گردد که در کاشان شرکت زیگلر را پایه گذاری و شعبه ای از آن در زنجان آغاز به کار کرد. نزدیکی زنجان به کردستان و از جمله شهر بیجار موجب شد پای فرش کُردی که به فرش بیجار مشهور است به اروپا باز شود. این فرش را فرش آهنین نیز می گویند، چرا که فرشی پُر بافت و محکم بوده است. قابل ذکر است که در منطقه سه سبک فرش بیجار، افشار و سنندج بیش از همه شناخته شده اند که هر کدام ویژگی های مخصوص به خود را دارند، اما در کل همگی آنها به فرش بیجار مشهور هستند. در هر حال بنا به شرایط زمانی و اهمیتی که حاکمان به انواع هنر داده اند فرش نیز رواج و یا زوال مقطعی فراوانی را تجربه کرده است و آخرین مورد آن در ۵۰ تا ۶۰ سال پیش بوده که دوباره این هنر رونق می گیرد و بافندگی آغاز می شود و این روند تا سال ۹۰ ادامه داشته که اوج آن دهه ۷۰ و ۸۰ بود، اما از ۹۰ به بعد شاهد رکودی بویم که تا کنون کماکان ادامه داشته است.

واکاوی: دلایل این رکود در حال حاضر چیست؟

محمدیان: دلایل بیشماری می توان اسم بُرد. حضور فرش کامپیوتری، کاهش صادرات خارجی، کاهش تقاضای داخلی، گران شدن مصالح و … از عمده ترین این دلایل هستند. از سوی دیگر خانواده های قدیمی پرجمعیت بودند و علاوه بر زنان و دختران حتی مردها نیز در این کار همکاری و مشارکت داشتند. تبدیل خانواده پر جمعیت به خانواده های هسته ای خود عامل مهمی در این وضعیت بود. علاوه بر این در دهه های ۷۰ و هشتاد دختران مشارکت بیشتری در امور خانه و یا اقتصاد خانواده داشتند اما اکنون بیشتر سراغ تحصیلات رفته و یا احیانا کار در بیرون از خانه را بر فرشبافی ترجیح می دهند. بی تفاوتی مسئولین به این وضعیت نیز بحثی است که قابل چشم پوشی نیست، قطعا اگر تسهیلاتی برای یک کارگاه در نظر گرفته می شد و افراد شاغل در آن بیمه می شدند ممکن بود این هنر و صنعت بار دیگر رونق یابد. با این دلایل، هم اکنون می بینیم که در طول یک سال ۵ تا ۱۰ تخته بیشتر فرش سه در چهار بافته نمی شود، حال آنکه در گذشته و در طول یکسال ۵۰ الی ۱۰۰ تخته فرش سه در چهار بافته می شد.

واکاوی: فرش کامپیوتری چگونه به بازار ورود پیدا کرد؟

محمدیان: این قسم از فرش ها و به اصطلاح تابلو فرش ها که از تبریز وارد شدند بخش عظیمی از بازار را قبضه کردند و عامل مهمی در رکود فرش سنتی بوبودند. معمولا در بافت فرش سنتی چند نفر کنار هم مشغول به کار هستند، اکنون دیگر روحیه کار جمعی وجود ندارد و بافندگان تجزیه شده و به بافت فرش کامپیوتری روی آورده اند. در فرش دستباف بایستی مهارت لازم برای نقشه خوانی وجود داشته باشد، در حالی که در فرش کامپیوتری چندان مهارتی لازم نیست و نقشه  و یا طرح مورد نظر در کامپیوتر و نرم افزار مربوطه طراحی و بافنده نقشه خوانی انجام نمی دهد. تبریزی ها  با ورود به این منطقه متوجه این نکته شدند که بافندگان زبردستی در این منطقه وجود دارند و ممکن است با دستمزدی کمتر نیز حاضر به کار شوند و فرش کامپیوتری را توسط عاملین خود توزیع کردند. هم اکنون با قاطعیت می توان گفت که بیش از ۷۰ درصد بافندگان در شهر و روستا مشغول بافت فرش کامپیوتری هستند. از سوی دیگر این فرش ها کم وزن و قابل حمل یک نفره هستند و جای کمتری را اشغال می کنند، پس خانواده های هسته ای که نیروی کار کمتری داشتند به این فرش پناه بردند.

واکاوی: تا قبل از اینکه بافت فرش توسط بافنده آغاز شود چه مراحلی لازم است؟

محمدیان: در ابتدا باید برای یک فرش نقشه ای وجود داشته باشد، تمامی امور نقشه کشی در سقز انجام می شد، افرادی وجود داشتند و اکنون نیز کماکان فعالیت دارند، این افراد به روش سنتی و با قلم مو و آبرنگ نقشه هایی را بر روی سطوح شطرنجی با دقت و ظرافت و از روی آنچه در ذهن داشتند و یا تلفیقی از ذهنیت و نقشه های قبلی طراحی و تحویل بافنده می دادند. از آنجا که ما با شرکت در نمایشگاههای داخلی و خارجی برای کار خود بازاریابی می کردیم سلایق مشتریان را در نظر می گرفتیم و نقشه های مورد نظر را به طراح پیشنهاد می دادیم و بعد ازآماده شدن (فرآیندی زمانبر، حدود یک ماه) تحویل بافنده می شد. باید در نظر داشت نقشه هایی که امروز وجود دارد ممکن است برای ۵ سال آینده مورد استقبال قرار نگیرد اما ما با حفظ اصالت نقشه ها تغییراتی در آنها ایجاد می کردیم تا بسته به سلیقه مشتریان پیش برویم و این را بیشتر در بازاریابی ها و رفت و آمدهایی که در داخل و خارج از کشور داشتیم متوجه می شدیم. در حالی که در فرش های کامپیوتری با نرم افزارهای موجود به راحتی و در سریع ترین زمان ممکن رنگ ها و طرح های مورد نظر پیاده می شود. با این کار اصالت فرش در معرض نابودی قرار گرفته و همزمان با آن، اشتغال چندین نفر نیز نابود شده است. بعد از این کار آماده سازی فرش و تهیه مواد اولیه است.

جلیل پادخزاعی ( طراح نقشه و چله کش فرش): من برای طراحی نقشه دوره خاصی ندیدم و بیشتر به صورت تجربی یاد گرفتم. در نقشه کشی معمولا از طرح هایی که قبلا توسط اساتید این حوزه کار شده بود ایده هایی می گرفتیم و بعضی اوقات آنها را ترکیب و اصلاح می کردیم. برای نقشه کشی در ابتدا بر روی کاغذ های شطرنجی که از قبل آماده بودند با استفاده از قلم مو و آبرنگ و بسته به سلیقه مشتری با تغییراتی در رنگ و طرح، نقشه مورد نظر را پیاده می کردیم. در اینجا می توان به طرح های اقتباسی که از نقشه های دیگر دریافت می کردیم، طرح گُل فرنگ، مینا خانی، شاه عباسی، طرح‌های قابی (خشتی)، طرح ماهی درهم، گُل و بلبل و… اشاره کرد. گُل فرنگ با زمینه سرمه ای که طرفداران خاصی داشت جزو نقشه های اصیل مناطق کُردنشین بوده اند و کماکان مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین ماهی دَرهم یا ماهی هراتی که انواع و اقسام خود را داشت و نیز لچک و ترنج نقشه اصیل منطقه افشار و بیجار بود. در بافت نیز لچک و ترنج مران معروف است. روستای مران سقز از قدیم الایام مشغول قالیبافی بوده اند و صاحب سبک هستند و اکنون نیز از فرش مران در نمایشگاههای خارجی با همان لفظ اسم برده می شوند.

واکاوی: از چله کشی و نحوه آماده سازی یک فرش بیشتر بگویید!

جلیل پادخزاعی ( چله کش فرش): برای یک قالی باید چارچوبی فراهم شود متشکل از چوب و یا فلز. تار و پود نیز اسکلت فرش را تشکیل می دهد. تار (چله) نخ‌هایی است که به صورت رشته‌های موازی روی چارچوب نصب می‌شود. نخ‌ها روی ستونهای افقی یا بالایی و پایینی که به اصطلاح سردار و زیردار نام دارد، چیده می شود این کار را چله کشی و انجام دهنده این کار را چله کش می نامند که باید به انواع نقشه تسلط داشته و طول و عرض فرش را به درستی محاسبه کند تا تارهای لازم را به میزانی که در نقشه اشاره شده بر روی دار قرار دهد.

بعد از آماده سازی فرش توسط چله کش، ابزار و مواد و مصالح اولیه آماده و در اختیار بافنده قرار می دهد، گره زنی که قسمت اصلی فرش است توسط بافنده با ابزار قُلاب بر روی تارهای قالی ایجاد می‌شود. بافنده باید ردیف را با گره پُر و پس از هر ردیف با رد کردن پود در لابلای چله ها و سپس دف زدن بر روی آن از محکم بودن فرش اطمینان حاصل کند. این کار توسط بافنده بسته به بزرگی و کوچکی فرش و از روی نقشه بارها تکرار می شود تا یک فرش به اتمام برسد و این اتمام را به ما اطلاع می دهد. در طول کار نیز هر وقت بافنده به مشکل برمی خورد و یا پیشرفتی در کار وی حاصل می شد جهت سرکشی و یا تسهیل در کار بافندگی در محل حاضر و میزان بافته شده را می چرخاندیم، روند کار را ارزیابی می کردیم و این کار در هر فرش بسته به میزان و اندازه آن متفاوت بود.

معمولا مراسمی کوچک بسته به قیمت و اندازه فرش از سوی بافنده برگزار می شد و بافنده و حتی خانواده وی از به پایان رسیدن آن خوشحال می شوند چون ممکن است سود اقتصادی مناسبی را نصیب آنها کند. ما چله را قیچی زده و فرش را از دار پایین می کشیم. اینجا کار بافنده با دریافت پول به اتمام می رسد.

واکاوی: فرشی که توسط بافنده به اتمام می رسد چه مراحلی را طی می کند تا به دست مشتری در داخل و یا خارج برسد؟

محمدیان: پس از اتمام فرش توسط بافنده، ما نیز کارهای واپسین فرش را انجام می دهیم. مرحله پرداخت توسط پرداختچی به منظور صاف کردن و رفع عیوب احتمالی و نشان دادن جلوه فرش صورت می گیرد، پس از آن مرمت و رفوی فرش است که به منظور رفع عیوب احتمالی انجام می شود. پرداخت و رفوگری و … که تمام شد فرش مورد نظر به قالیشویی فرستاده می شود، مدت زمانی که بر روی دار بوده ممکن است گرد و خاکی بر آن نشسته باشد و یا پُرزهایی داشته باشد که لازم است شسته شوند که برای این کار فرشها باید به تهران فرستاده شوند چون هر قالیشویی نمی تواند این قبیل فرشها را بشورد. بعد از شستشو عوامل گره بافی اطراف فرش، چرم دوزی و … نیز انجام می شود و بعد از این مراحل آماده صادرات می شود. هرچند اکنون فروش ها بیشتر برای داخل است و صادرات کمتر صورت می گیرد، اما اگر صادراتی صورت بگیرد بیشتر برای آلمان است و مستقیما به شهر هامبورگ و نهایتا بندر هافن که اکثرا بزرگترین انبارهای فرش دنیا در آنجا مستقر است. در کنار آلمان به آمریکا و کانادا نیز صادر می شود. این فرشها در همه این کشورها شناخته شده است و من در سال ۲۰۰۸ که در نمایشگاه آلمان شرکت کردم غرفه را به نام ایران-کردستان-سقز دایر کرده بودم که از تمام کشورهای اروپایی جهت بازدید حضور داشتند و بازدید کنندگان در مورد فرش ایرانی اطلاعات لازم و شناخت کافی را داشتند و همانگونه که اشاره کردم بیشتر آن را به نام بیجار می شناسند. این فرشها علاوه بر استحکام، از آنجا که پُرزدار و در نتیجه گرم بودند بیشترین طرفدارها را از کشورها و مناطق سردسیر داشتند. اما متاسفانه در سال های اخیر این خرید از سوی آنان به مراتب کمتر شده است. در داخل نیز از آنجا که قیمت تمام شده این فرش زیاد خواهد بود درنتیجه بیشتر طبقات مرفه خواهان آن هستند. فرش این منطقه به لحاظ استحکام در رده اول قرار دارد، اما در سایر شهرها از جمله قُم و اصفهان فرشهای خالص ابریشم وجود دارد که بسیار ظریف و رنگین هستند. با این وجود فرش آهنین در نمایشگاههای داخلی مورد استقبال قرار می گیرد چرا که بعد از ۵۰ سال در کمترین حد اُفت خواهد داشت، همین میزان اُفت برای فرش تبریز در عرض ده سال اتفاق خواهد افتاد.

واکاوی: در مراحل ذکر شده علاوه بر بافنده از تعدادی دیگر از جمله چله کش، رفوگر، پرداختچی، مرمت کار و … اسم بردید، با رکودی که حاکم شده وضعیت اشتغال این افراد چه شده است؟

محمدیان: در گذشته حدود ۸۵ پروانه کسب در زمینه امور فرش داشتیم، بیش از ۲۰ نفر پرداختچی، ۳۰ نفر رفوگر، ۴۰ نفر چله کش و… فعالیت داشتند که اکنون از این تعداد تنها به تعداد انگشتان دست باقی مانده است و این شغل ها به دلیل رکود هنر و صنعت فرش از میان رفته اند و ما برای امور پرداخت، مرمت، رفو و …  به تهران مراجعه می کنیم. متاسفانه نهادهای متولی از جمله بازرگانی و میراث فرهنگی توجه کمی به این امور و این دسته از شغل ها داشتند. ما نیز مراتب گلایه خود را به همین شهرستان تا استان و مرکز و حتی مرکز ملی فرش اعلام کرده ایم. به عنوان مثال گران شدن مصالح و مواد اولیه که خارجی هستند سر به فلک کشیده اند. پشم داخلی به دلیل مرغوب نبودن مورد استفاده قرار نمی گیرد و ناچار از پشم نیوزلند استفاده می شود که بهای تمام شده آن نسبت به گذشته بسیار متفاوت است. دولت نیز یارانه ای برای این امور و یا تخفیفاتی در زمینه گمرک و حمل و نقل آن در نظر نمی گیرد و این مشکلات در سال پیش رو به مراتب بیشتر خواهد شد.

پادخزاعی: این دسته از شغل ها قدیمی بودند، بسیاری از این افراد دیگر مانند سابق توانایی کار کردن ندارند، تعداد انگشت شمار آنها کماکان مشغول این کار هستند از جمله واسطه گری تابلوفرش و… و مابقی نیز بسته به توانایی خود به سراغ کارهای دیگری رفته اند.

واکاوی: مواد اولیه برای بافت فرش چیست و از کجا تهیه می شوند؟ ابزار فرشبافی کدام هستند؟

محمدیان: پشمی که به کار می رود ابتدا به دو کارخانه ریسندگی در اصفهان و تبریز وارد می شود و ما به دلیل نزدیکی معمولا این مواد را از تبریز تهیه می کنیم. پود ضخیم را نیز از همان شهر تبریز تهیه می شود. ایزار نیز عبارتند از : قلاب، که به عنوان وسیله اصلی در گره زدن، دف برای کوبیدن و محکم کردن قالی، شیش (سیخ) برای کشیدن پود فرش و نیز قیچی برای برداشت پُرزهای اضافه کاربرد دارد و نقشه هم که قبلا اشاره کردیم توسط طراحان خودمان آماده می شود. هنر و سرعت عمل بافنده در استفاده از تک تک این ابزار مهم است. به عنوان مثال نحوه کوبیدن دف بسیار مؤثر است چراکه فرش منطقه خودمان که به فرش آهنین معروف است دارای استحکام و دوام و قوام بیشتری است که تأثیرپذیر از نحوه کوبیدن دف توسط بافنده است، از اینجاست که فرش آهنین بیجار بعد از ۵۰ سال اُف نمیگوید اما فرش تبریز استحکامی این دسته از فرش ها را ندارد.

واکاوی: اندازه و قیمت فرشها چگونه است؟

محمدیان: اندازه ها به ترتیب پادَری، پُشتی، رومیزی، گَز و نیم (یک متر و پنج سانتیمتر در یک متر و ۶۰ سانتیمتر)، دو زَرع (قالیچه)، پرده ای، دو در سه ( ۶ متری)، ۹ متری، سه در چهار و … بسته به میزان توانایی بافنده وجود دارد. اما قیمت ها بسته به نقشه، تعداد رنگ ها و میزان ابریشم به کار رفته در آن نیز متفاوت است. به عنوان مثال در فرش گَز و نیم سهم بافنده یک و نیم الی دو میلیون تومان خواهد بود، نزد ما نیز هزینه مواد اولیه و ابزار کار، رفوگری، پرداخت، مرمت کاری، شست و شو، چرم کاری و … به همین میزان هزینه دارد و در نهایت یک الی دو میلیون سود در بر خواهد داشت.

واکاوی: به عنوان سوال آخر؛ یک فرش سه در چهار با اینکه توسط چند نفر بافته می شد اما زمانبر خواهد بود، احتمال خستگی مفرط خصوصا در ناحیه زانو، انگشتان دست، شانه ها به خاطر کوبیدن دف و … وجود دارد، آیا کسی نسبت به این وضعیت و دستمزد آن شکایت و اعتراضی داشت؟

محمدیان: فرشبافی نیز مانند کارهای دیگر بایستی تلاش کافی در کنار استراحت کافی داشته باشد، اگر کسی روزی ۱۵ ساعت کار کند واقعا خود را تحت فشار قرار خواهد داد که چنین کاری صححیح نیست، اما همچون سایر کارها که فرد روزی ۷ تا ۸ ساعت را بدان اختصاص می دهد بافنده نیز با برنامه ریزی دقیق کار خود را پیش ببرد. در شهرهایی همچون کاشان، قم، تبریز و … کارگاههای بزرگی وجود دارد که در آن دهها نفر مشغول به کار هستند و شغل و پیشه شان همین است و اتفاقا درآمد مناسبی نیز دارند. در همین شهر سقز صدها نفر وجود دارند که با راه اندازی یک کارگاه می توانند از بیکاری درآیند و یا مجبور به مهاجرت به شهرهای دیگر نشوند.