حمام حاجی صالح سقز
صلاح نصراللهی| دانش آموخته باستان شناسی
پیشگفتار:
حمامها از بناهای خدماتی در جوامع شهری و روستایی می باشد و ساخت آنها یکی از الزامات زندگی انسانها می باشد.سابقه ی احداث و بکارگیری حمام به قرنها قبل از اسلام بر می گردد،چون علاوه بر اسلام در ادیان قبل از آن نیز همانند میترائیسم و زرتشت به آیین شستشو و تطهیر اهمیت بخصوصی داده شده و این خود بدین دلیل بوده که در این ادیان نیز علاوه بر طهارت روح به طهارت جسم نیز اهمیت خاصی داده شده.
در معماری اسلامی بعد از مساجد و مدرسه ها به ساخت حمامها توجه خاصی شده و به همین دلیل در اکثر شهرها و روستاهای بزرگ ایران حمامهایی ساخته شده و اکثر آنها بعد از گذشت قرنها از ساختشان هنوز پا بر جا مانده و قابل بازدید هستند و یکی ازاین حمامهای تاریخی که تقریبا سالم باقی مانده و علیرغم تاثیرات مخرب جوی و دخل و تصرفات غیر اصولی انسانی به عنوان سند افتخاری از مدنیت و دینداری شهر سقز هنوز استوار و پا بر جا مانده حمام حاجی صالح سقز است و در این نوشتار به معرفی هر چند مختصر و کوتاه این بنای با ارزش تاریخی می پردازیم.
موقعیت قرار گیری و مکان یابی:
شهر سقز بر روی دو تپه ی طویل که رودخانه ولی خان از میانه ی آن می گذرد شکل گرفته و حمام حاجی صالح نیز بر دامنه ی تپه ی غربی و مشرف به رودخانه ی سر پوشیده ی ولی خان در محدوده ی بافت قدیمی شهر و در کنار مجموعه بازار و کاروانسرای تاجوانچی بنا گردیده. انتخاب این مکان جهت ساخت حمام کاملا آگاهانه و هدفمند بوده است. بدین شرح که در این مکان چشمه سارهای طبیعی جهت تامین آب مصرفی حمام وجود داشته و نیز فاضلاب و پس آبهای خروجی از حمام نیز مستقیما به رودخانه ی ولی خان می ریخته است و نیز به دلیل شیب طبیعی زمین در این قسمت علاوه بر سهولت انتقال آب چشمه سارهای طبیعی به داخل حمام،یکی از اصول اصلی معماری حمامهای تاریخی که همانا ایجاد معماری بنا در سطحی پایین تر از زمینهای اطراف جهت به حداقل رسانیدن هدر رفت و حفظ گرمای داخل حمام به خوبی در این شیب طبیعی قابل اجرا بوده است
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی:
قدمت این حمام با توجه به سبک معماری و نقوش آهکبری به دوره ی صفویه بر می گردد و در ادوار بعدی مرمتها و دخل و تصرفاتی در آن انجام گرفته است.
در خصوص وجه تسمیه ی حمام قابل ذکر است که در مقطعی از زمان حاج صالح صالحی که از رجال متشخص و بنام سقز بوده اند این حمام را تملک نموده و از آن به بعد حمام حاج صالح نام گرفته و بر ما معلوم نیست که قبل از آن به چه اسمی مشهور بوده است.
شرح فضای معماری :
مساحت کل بنای حمام حدود ۹۰۰ متر مربع است که دارای نقشه و پلان طولی است و تمام بخشها و قسمتهای یک حمام تاریخی شامل ورودی و هشتی-بینه-میاندر-سرویس بهداشتی-سربینه-خلوتی-نظافتخانه-خزینه-منبع آب و تون را در خود دارد.
فظاهای معماری در سه شکل هندسی مربع-مستطیل و شش ضلعی ترکیب و شکل گرفته
مصالح بکار رفته در ساخت حمام شامل سنگ لاشه-سنگ مرمر-آجر و ملات گل آهک و ساروج می باشد.
هرچند در نگاه اول بخشهای معماری این حمام دارای نظم و انسجام کلی به نظر می آید ولیکن بررسی نقشه و پلان معماری نشانگر این واقعیت است که متاسفانه بخشهای ورودی و هشتی و قسمتی از بینه ی این حمام در سالیان گذشته به بخش خصوصی واگذار گردیده و عملا از حمام منفک گردیده و کاربری تجاری یافته اند.
ورودی حمام
ورودی اصلی حمام در بخشی از بازار سقز موسوم به بازار پله ها واقع شده که متاسفانه به دلیل تغییر کاربری بخش اعظم این ضلع حمام،ورودی اصلی حمام نیز به یک درب کوچک فلزی محدود گشته است.این ورودی محدود به وسیله ی یک دالان کوتاه مستقیما به قسمت بینه مرتبط است و در واقع بخش دیگری از معماری حمام که همانا هشتی ورودی است در این قسمت از بین رفته است.
هشتی ورودی در حمامهای تاریخی فضایی ۶ یا ۸ ضلعی بوده که سه بخش ورودی اصلی- راه پله ی ارتباطی پشت بام و بینه را به هم وصل میکرده است .
بینه (رختکن-حمام سرد):
بینه در غالب حمامهای قدیمی وسیعترین و با شکوهترین قسمت حمام بوده است.پلان بینه در حمام حاجی صالح مستطیل شکل به ابعاد ۱۱×۸ و ارتفاع ۸ متر می باشد و سقف گنبدی این بخش که در واقع بزرگترین گنبد حمام نیز می باشد بر روی چهار ستون سنگی هشت ضلعی به ارتفاع ۸۰/۲ تکیه داده است.دو فضای شاهنشین به ابعاد ۴×۴ متر در دو ضلع شرقی و غربی بینه ساخته شده است.از ویژگیهای اصلی این بخش از حمام آهکبریهای پر کار و زیبای دیوار ها و سقف حمام است که متاسفانه بر اثر دخل و تصرفات غیر اصولی و تغییر کاربری به زورخانه و در نتیجه از بین رفتن رطوبت داخلی به مرور زمان بخش اعظمی از این آهکبریها از بین رفته است .ستونهای سنگی این قسمت به صورت چهار تکه ای و شامل پایه ستون-ساقه ستون و دو بخش سر ستون بوده و جهت اتصال و سوار نمودن این بخشها از سرب مذاب در فواصل آنها استفاده شده است.در میانه ی این بخش از حمام قبلا حوض آب سردی وجود داشته که مراجعین به حمام قبل و بعد از استحمام پاهای خود را در پاشویه های آن می شسته و اگر میوه و خوراکی همراه داشتند داخل حوض می گذاشته اند تا بعد از استحمام ضمن استراحت آن را تناول نمایند.
جاکفشیهایی نیز دور تا دور این حوض تعبیه شده است که در حمام حاجی صالح متاسفانه اثری از حوض آب سرد به جا نمانده ولیکن جاکفشیها با الگوبرداری از نمونه های به جامانده در حمامهای مشابه و هم دوره ی این بنا بازسازی شده است. نکته ی قابل توجه در خصوص قرارگیری حوض آب سرد در این بخش از معماری حمامهای تاریخی این است که از نظر پزشکی آب کشی پاها با آب سرد بعد از استحمام از بروز بیماریهای عروقی همانند واریس جلوگیری می کند.
یکی دیگر از ویژگیهای شاخص این بخش از حمام نقش و نگاره های آهکبری شده می باشد که شامل نقوش هندسی-اساطیری-صحنه ی شکار –فرشته های بالدار-لنگر آویزان –شیر و خورشید – نقوش گیاهی و کادربندیهای متنوع است که متاسفانه به مرور زمان و بر اثر عوامل مخرب جوی و دخل و تصرفات انسانی،بخشهای زیادی از این آهکبریها از بین رفته.نکته ی قابل توجه در خصوص بکارگیری پوشش آهکی در فضای داخلی حمامهای تاریخی این است که آهک با رطوبت سازگاری بالایی دارد و بر خلاف پوشش گچی، آهک در فضای مرطوب مستحکم تر شده و همانند پوشش گچی از بین نمی رود و دچار ریزش نمی گردد و به همین دلیل در کلیه ی حمامهای قدیمی جهت پوشش دیوارها،تاق و گنبدها و نیز ایجاد تزئینات داخلی از آهک استفاده شده است.
در حمام حاجی صالح به دلیل تغییر کاربری و نبود رطوبت کافی در فضای داخلی ،بخش اعظم نقوش آهکبری از بین رفته وبا توجه به هزینه بر بودن بازسازی کامل این آهکبریها،در فصول مرمتی گذشته یک لایه ی گلی نرم بر روی آهکبریها کشیده شده و سپس سطح این لایه ی نازک گلی را به صورت موقت کچکاری نموده اند تا در آینده و با تامین اعتبار لازم آهکبریهای حمام به صورت کامل بازسازی گردد ولیکن نکته ی قابل توجه این است که در صورت بازسازی کامل این آهکبریها نیز بایستی با استفاده از دستگاه های بخور رطوبت لازم فضای داخلی حمام تامین گردد.
میان در و هشتی:
این بخش از معماری حمام همانگونه که از عنوانش پیداست در واقع مدخل و مسیر ارتباطی میان دو بخش اصلی حمام یعنی بینه و سربینه است و غالبا شامل دالانی کوتاه و کم ارتفاع و فضایی ۶ یا ۸ ضلعی جهت ارتباط میان بینه، سربینه و سرویس بهداشتی حمام می باشد. نکته ی قابل توجه در این بخش از معماری حمام،قرارگیری سرویسهای بهداشتی در فاصله ی مابین قسمت سرد و گرم حمام است و این جانمایی نیز کاملا آگاهانه بوده بدین شرح که سیستم طبیعی بدن انسان به گونه ای است که با تغییر ناگهانی دمای بدن به دستشویی احتیاج پیدا می کند و به همین دلیل سرویسهای بهداشتی در غالب حمامهای تاریخی در فاصله ی میان بینه و سربینه ایجاد گردیده.علاوه بر این تو در تو بودن و کوتاهی سقف دالانهای ارتباطی در این قسمت با هدف حفظ گرما و حرارت سربینه طراحی شده است.
سربینه:
این بخش از حمام که در واقع اصلی ترین بخش حمام و محل شستشو می باشد دارای پلانی مربع شکل به ابعاد۱۰×۱۰ متر و ارتفاع سقف ۶ متر می باشد. دو شاهنشین به ابعاد۵/۳×۵/۲متر در جوانب سربینه تعبیه شده است این قسمت حمام نیز دارای تزئینات آهکبری می باشد ولیکن در مقایسه با قسمت بینه بسیار محدودتر است.
سقف گنبدی این بخش از حمام نیز بر روی چهار ستون سنگی تقریبا مشابه ستونهای بینه تکیه داده است.
ارتفاع ستونهای سربینه ۲ متر و به صورت دو تکه ای می باشد.
نکته ی قابل توجه معماری در این قسمت حمام کوتاهی ستونها و سقف گنبدی در مقایسه با بینه است و این خود با هدف تسهیل در گرم کردن و نگهداری حرارت فضای داخلی حمام بوده است.
خزینه ی آب گرم:
خزینه ی آب گرم به ابعاد ۸۰/۳×۸۰/۳ متر و ارتفاع سقف حدود ۵ متر در ضلع شمالی سربینه واقع شده که قبلا دیگی هفت جوش در کف آن قرار داشته و اطراف دیگ و کف و دیوارهای خزینه به وسیله ی ملات ساروج که ترکیبی بوده از خاک رس-آهک- خاکستر- ماده چسپاننده همچون لویی یا پشم حیوانات،کاملا عایقبندی بوده است ولیکن متاسفانه در حال حاضر فقط فضای معماری این بخش باقی مانده و شواهدی از ملات ساروج و جای دقیق دیگ به جا نمانده است.
در جوانب شرقی و غربی خزینه دو فضای جداگانه ی دیگر با عنوان خلوتی تعبیه شده که جهت استفاده و استحمام افراد متشخص و صاحب نفوذ ساخته می شده اند.ابعاد این خلوتیها در حمام حاجی صالح به ترتیب ۳۰/۳×۵۰/۴ و ۷۰/۲×۵ متر می باشد
در کنار خلوتی شرقی فضای محدود دیگری وجود دارد که جهت حجامت،نظافت و رفع موهای زائد از آن استفاده می شده است و به نظافت خانه موسوم است.
در فضای پشت خزینه و خلوتی قسمت ذخیره و تقسیم آب و تون حمام قرار دارد.
تون یا آتشدان حمام قسمتی است که حرارت لازم جهت گرم کردن آب در آن تامین می شده و در این قسمت فردی با عنوان تون تاب به وسیله ی یک دمنده ی دستی حرارت را به زیر دیگ خزینه و نیز گربه روهای کف حمام هدایت میکرده تا هم آب داخل خزینه گرم شود و هم حرارت و گرما به کف سربینه انتقال یابد.
حمام حاجی صالح از ابتدای ساخت تا سال ۱۳۵۴ حمام عمومی بوده و از این سال تا سال ۱۳۷۳ به زورخانه تغییر کاربری داده شده .از سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۱ متروکه بوده و در این سال اداره کل میراث فرهنگی استان کردستان آن را به تملک خود در آورده و به شماره ۲۸۳۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
تاکنون چندین فصل مرمتی در این حمام انجام گرفته و اقدامات بسیار شایانی در جهت حفاظت از این یادگار با ارزش تاریخی شهرمان انجام گرفته که به صورت فهرست وار بدین شرح است:
سبک سازی و بازسازی بخشهای تخریب شده ی سقف آجری حمام- عایق بندی کامل پشت بام-بازسازی بخشی از دیوار بینه و سربینه که در زمان تغییر کاربری تخریب گشته بود-بازسازی ازاره های داخلی و سنگ فرش تمام کف حمام –ایجاد کانال دفع رطوبت در دیوار ضلع غربی به ارتفاع ۶ متر و پهنای یک متر- بازسازی نورگیرهای سقف- ایجادبخشی از سیستم گرمایشی حمام شامل لوله کشی و نصب رادیاتور –ایجاد سیستم برق و روشنایی داخل حمام-بازسازی بخشهایی از آهکبری و گچ کاری بخشهایی که اندود آهکی آن به کلی از بین رفته بود-تسطیح و خاکبرداری زمین مجاور حمام با هدف ایجاد سایت اداری.
همه ی این اقدامات با هدف تبدیل این حمام تاریخی به موزه ی سقز انجام گرفته،ولیکن با توجه به رطوبت طبیعی و همیشگی فضای داخلی حمام تبدیل آن به موزه ی باستان شناسی مقدور نبوده و با توجه به اینکه عملیات مرمتی این حمام تقریبا به اتمام رسیده و با یادآوری این نکته که در گذشته تغییر کاربری این حمام به زورخانه بزرگترین آسیب را به این بنای با ارزش تاریخی وارد آورده، اکنون نیز تبدیل حمام به سفره خانه سنتی- رستوران و امثالهم بدون شک به ویرانی و انهدام آن می انجامد. فلذا جهت احیاء و باززنده سازی این یگانه حمام تاریخی شهر سقز بایستی کاربری متناسب با فضای معماری آن در نظر گرفته شده و به مرحله ی اجرا در آید تا هم وجهه ی بنا به عنوان یک حمام تاریخی حفظ شود و هم لطمه ای به معماری و تزئینات آهکبری آن وارد نیاید.
کاربریهای پیشنهادی و متناسب با فضای معماری حمام:
-ایجاد موزه حمام با هدف آشنایی با رسم و رسوم استحمام در حمامهای تاریخی
– ایجاد موزه شهر در برگیرنده ی چکیده ای از تاریخ شهر سقز با نمایش و معرفی شخصیتها-اسناد وقایع تاریخی- بناهای تاریخی-شغلها و حرف مردم سقز و در کل هر آنچه در طول تاریخ به سقز مرتبط بوده است.
– موزه ی مردم شناسی با هدف به نمایش گذاشتن شیوه های زندگی مردم و آداب و رسوم اهالی شهر و روستا های شهرستان سقز و استان کردستان
– نمایشگاه و فروشگاه دایمی مصنوعات دستی کل کشور
– گالری و نمایشگاه دوره ای آثار فرهنگی-هنری سقز همانند نمایشگاه عکس،قرآن و نسخ خطی،خوشنویسی،نقاشی و…
