آیا چهارشنبه سوری جشن سرسال کردی است؟
✍اسماعیل شمس
جشن چهارشنبه سوری یکی از مهم ترین جشن های رمز آلود و پرابهام در جامعه کردی است. همه می دانیم که امروزه در ایران چهارشنبه سوری در غروب آخرین سه شنبه سال همراه با آتش بازی، پریدن از روی آتش و … برگزار می شود، اما در نواحی مختلف کردستان چهارشنبه سوری تاریخ و داستان متفاوتی دارد.
هدف از این یادداشت بیان تاریخچه و یا شرح آیین هایی که در چهارشنبه سوری برگزار می شوند، نیست، بلکه طرح یک مسٱله است و آن این که چه رابطه ای میان مراسم چهارشنبه سوری کنونی در آخرین سه شنبه پایان سال شمسی با جشن پیرشالیار در غروب نخستین سه شنبه و آغاز چهارشنبه نیمه بهمن هر سال در هورامان ، جشن چهارشنبه سور ایزدیان در فروردین و آتش شب نوروز در کردستان وجود دارد.
چهارشنبه سوری در مناطق مختلف کردستان با عناوینی مانند «چوار شَهممه سوری»، «کۆڵه[کوتاه] چوارشە مو»، «قۆله چوارشەمّو» ، «چوارشەنبه کۆڵه» ، «آخر چوار شَەمّه» و «چوارشەمموی پیروز» شناخته میشود. سوری در این واژه به معنای جشن و سرخ است و هر دو معنی هم در همه لهجه های زبان کردی باقی مانده اند. چهارشنبه سوری که امروزه توسط مردم کرد در ایران برگزار می شود کمابیش شبیه سایر نواحی و اقوام است، اما مسٲله مهم در چهارشنبه سوری نگاه متفاوت برخی نواحی کردستان به این جشن است.
برای کردهای ایزدی چهارشنبه سوری جشن سرسال یا آغاز سال جدید است و در نخستین چهارشنبه پس از ۱۴ آوریل(٢٦ فروردین ماه ) هر سال برگزار می شود. ایزدیان بر این باور هستند که در این روز خداوند(ملک طاووس در نظر آنان) از آسمان به زمین می آید وخیر و برکت را میان مردم تقسیم می کند. چهارشنبه سوری ایزدیان همراه با آیین های مختلفی مانند روشن کردن آتش و رنگ کردن تخم مرغ و غیره است که در میان ما معمولا در نوروز انجام می گیرند.
یکی از مهم ترین مختصات جشن پیرشالیار هم برگزاری حتمی و همیشگی آن در غروب سه شنبه و روز چهارشنبه اواسط بهمن همراه با دو آیین کوته کوته و کڵاو ڕۆچنێ در شهر هورامان و روستای سه روو پیری یا سر پیر است. در رسم کوته کوته ، نوجوانان هورامان تخت در غروب سه شنبه با پوشیدن صورت خود در خانه های مردم را می زنند و با گفتن کوته کوته هرکسی را که بیرون می آید می ترسانند. معمولا مردان خانه آنها را در تاریکی شب تعقیب می کنند، اما چون کلیت این رسم برای خنده و تفریح است همه مراقب هستند که اتفاق بدی نیفتد و نوجوانان هم در پایان هدیه ای ازصاحبخانه می گیرند. همزمان با برگزاری رسم کوته کوته در هورامان کودکان و نوجوانان روستای سرپیر نیز در کوچه های روستا می گردند و بر در خانه های مردم فریاد می زنند: ” کڵاو ڕۆچنێ، بە کۆڕ و کناچێ شادێ بیدێ” یعنی قلعه، روزنه به داشتن دختر و پسر شاد شوید. اهل خانه هم به آنان گردو، شیرینی یا چیز دیگری می دهند. همزمان با طلوع خورشید در صبح چهارشنبه قەڵا ڕۆچنێ درست به همان صورتی که شب گذشته در روستای سرپیر انجام شده بود، در هورامان تخت نیز برگزار می گردد و در همین زمان اهالی روستای سرپیر مشغول کوته کوته می شوند.
کڵاو ڕۆچنێ در دیگر نواحی کردستان به همان شیوه، اما به نام هەتەرێ مەتەرێ و یا هەلاوە مەلاوە برگزار می شد.درآنجا هم کودکان و نوجوانان در آستانه نوروز شبانگاه به پشت بام می رفتند و چەپەرێ یا ظرفی چوبی را به شال می بستند و از روزنه بام به پایین آویزان می کردند و از اهل خانە می خواستند چیزی داخل آن بیندازند: هەتەرێ مەتەرێ شتێکمان بۆ بخەن ناوچە پەرێ و یا هەلاوە مەلاوە شتێکمان بۆ بخەن ناو تاوە.باحذف روزنه از خانه ها این مراسم هم در همه کردستان به کوچه و زدن در خانه ها منتقل شد. جالب آن است که رسم کڵاو ڕۆچنێ هورامان و هەلاوە مەلاوە دیگر نواحی کردستان در میان کردهای روستای اوان در قزوین به نام شال اندازی در چهارشنبه آخر هر سال برگزار می شود.
ملاحظه می شود که همه این جشن ها با وجود برخی تفاوتهای صوری در اصل جشن سرسال و آغاز سال تازه می باشند.از آنجا که در گذشته به سبب تفاوتهای آب و هوایی بسته به جغرافیای منطقه، بهار کردی از اواسط بهمن ماه آغاز و تا پایان فروردین ماه ادامه داشت جشن های سرسال هم در زمانهای متفاوتی برگزار می شد. در این جا نکته مهم برگزاری برخی جشن های سر سال در شب و روز چهارشنبه است که چهارشنبه سوری کردی را به نماد آغاز سال نو تبدیل و از سایر نقاط متفاوت می کند.مردم کرد آتش را در شب نوروز روشن می کنند و جشن چهارشنبه سور هم البته جشن سرسال یا آغاز سال نو است، اما این که چرا این جشن در غروب سه شنبه و روز چهارشنبه برگزار می شود، پرسشی است که نمی توان پاسخ دقیقی به آن داد. با توجه به این که روزشمار هفته،سنتی باستانی نیست و با آمدن اسلام و فرهنگ عربی رواج یافته است شاید بتوان گفت که بازتابی از نفوذ این فرهنگ است.
منبع: #کردستاننامه
